Παρασκευή 13 Σεπτεμβρίου 2024

Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού: Ιστορικό εορτής, θεολογική σημασία, περιγραφή εικόνος

ψωσις τοῦ Τιμίου Σταυροῦ

14η Σεπτεμβρίου εἶναι γνωστή εἰς τούς Χριστιανούς ς μέρα «τῆς παγκοσμίου ψώσεως τοῦ τιμίου καί ζωοποιοῦ Σταυροῦ. Εἶναι μέρα ργίας καί νηστείας, διά νά δυνηθοῦν οἱ πιστοί νά προσκυνήσουν «τό ζωομύριστον ξύλον» καί τόν «θαυμάτων θησαυρόν», τόν «συνθετοτρισόλβιον» Σταυρόν καί «χαρίτων παροχέα» (α’ Οἶκος εἰς τόν τίμιον Σταυρόν). 
Πρίν προχωρήσωμεν ες τήν περιγραφήν τς εκόνος τς ψώσεως, εναι νάγκη νά δωμεν τό στορικόν τς ορτς καί τήν θεολογικήν της σημασίαν. 
Διά τήν θέσπισιν τῆς ορτς αὐτῆς Καθηγητής . Φουντούλης γράφει:
«Οἱ στορικές ρχές τῆς ορτς χάνονται μέσα στήν πολιά ρχαιότητα. Στίς 13 Σεπτεμβρίου τοῦ τους 335 γιναν τά γκαίνια τοῦ μεγάλου ναοῦ τῆς ναστάσεως, πού κτισε Μέγας Κωνσταντῖνος στόν τόπο τῆς ταφῆς τοῦ Κυρίου. κτοτε κατά τήν πέτειο τῶν γκαινίων μεγάλη πανήγυρις γίνετο στά εροσόλυμα. Καί στά σημερινά μας λειτουργικά βιβλία τήν δία μέρα ναγράφεται «μνήμη τῶν γκαινίων τῆς γίας Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ μν ναστάσεως» καί κολουθία τῆς μέρας ναφέρεται στά γκαίνια τοῦ ναοῦ κείνου. ορτή διαρκοῦσε κτώ μέρες. Τήν δευτέρα μέρα τῆς ορτς, τήν 14 Σεπτεμβρίου, κατά τήν μαρτυρίαν ρμενικο λειτουργικοῦ κειμένου τοῦ Ε’ αἰῶνος, γίνετο σύναξις εἰς τόν Γολγοθᾶ «καί δειχναν τόν τίμιο Σταυρό σ᾽ λο τό κκλησίασμα». τίμιος Σταυρός τοῦ Χριστοῦ ταν τό σεβασμιώτερο κειμήλιο τοῦ ναοῦ τῆς ναστάσεως καί ταν πόμενο εἰδική πανήγυρις νά καθιερωθῇ γι᾽ αὐτόν πί τῇ εὐκαιρίᾳ τῆς συρροῆς τοῦ λαοῦ γιά τόν ορτασμό τῶν γκαινίων». 
Σταυρός ατός, πού ψωνε τόσον πανηγυρικά κκλησία τν εροσολύμων, το ληθής Σταυρός, πού νερεν γία λένη, μητέρα το Μ. Κωνσταντίνου. κκλησιαστικοί συγγραφεῖς τοῦ 4ου καί 5ου μ. Χ αἰῶνος μιλον διά τήν θαυματουργικήν νεύρεσιν τοῦ τιμίου Σταυροῦ τοῦ Κυρίου. ωάννης Χρυσόστομος π.χ., τό 395, ναφέρει τι εἰς τόν Γολγοθᾶν νευρέθησαν τρεῖς σταυροί, μεταξύ τῶν ποίων νεγνωρίσθη Σταυρός τοῦ Κυρίου, πού το εἰς τό μέσον τῶν δύο λλων καί εἶχε καί τήν γνωστήν πιγραφήν (Εἰς ωάν. μιλία 85, 1). λλοι συγγραφεῖς μιλον διά πιτελεσθέντα θαύματα, τά ποα γιναν αἰτία νά ναγνωρισθ Σταυρός τοῦ Κυρίου. να τέτοιο θαῦμα ναφέρει καί τό Συναξάριον τῆς ορτς τῆς ψώσεως: «Διαπορούσης δέ τῆς Βασιλίσσης (τῆς γίας λένης), τίς ν εἴη τοῦ Κυρίου Σταυρός, διά τῆς εἰς θανοῦσαν γυναῖκα χῆραν θαυματουργίας δείκνυται· καί νέστη τῇ τούτου προσψαύσει· τῶν δέ λοιπῶν δύο σταυρῶν τῶν Λῃστῶν μηδέν εἰς τοῦτο νδειξαμένων εἰς θαυματοποιΐας πόδειγμα. ν δῆτα τίμιον Σταυρόν προσεκύνησεν Βασίλισσα, καί σπάσατο μετά τῆς Συγκλήτου πάσης». 
Τήν μηχανίαν δηλαδή τς γίας λένης διά τό ποος το Σταυρός το Κυρίου λυσε τό θαμα, πού γινεν ες μίαν πεθαμένην χήραν γυνακα, ποία νέστη ταν τήν γγισεν Σταυρός. Τό θαῦμα αὐτό δέν καμαν οἱ δύο σταυροί τῶν ληστῶν. τσι Βασίλισσα μαζί μέ λην τήν Σύγκλητον προσεκύνησε καί σπάσθη τόν τίμιον Σταυρόν.
Α νῖκαι τοῦ αὐτοράτορος ρακλείου (610-641) κατά τῶν Περσῶν, ρπαγή π αὐτῶν τοῦ τιμίου Σταυροῦ καί πανάκτησίς του πό εὐσεβοῦς Στρατηλάτου δωκαν νέαν αἴγλην εἰς τήν ορτήν τοῦ Σταυροῦ. ζωοποιός Σταυρός ψώθη καί πάλιν εἰς τά εροσόλυμα (τόν Μάρτιον τοῦ 630). Δικαιολογημένως ψάλλει κτοτε κκλησία μας: «Σῶσον, Κύριε, τόν λαόν σου καί εὐλόγησον τήν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς βασιλεῦσι κατά βαρβάρων δωρούμενος καί τό σόν φυλάττων διά τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα» (πολυτίκιον).
 
πό τό 614 τελετή τς ψώσεως γίνετο καί ες τήν Κωνσταντινούπολιν διά νά διαδοθ ν συνεχεί καί ες λλα χριστιανικά κέντρα. τσι ορτή τῆς ψώσεως τοῦ τιμίου Σταυροῦ πεσκίασε τήν ορτήν τῶν γκαινίων. κόμη πέβαλε τόν τοπικόν της χαρακτῆρα καί γινεν οἰκουμενική ορτή, δόξα καί καύχημα λοκλήρου τῆς κκλησίας. Σταυρός πλέον μνεται ς «οἰκουμένης φύλαξ» καί ς « δόξα τῆς κκλησίας». 
σημερινή τελετή τῆς ψώσεως εἶναι σχεδόν πομίμησις τῆς τελετῆς, πού γινεν εἰς τά εροσόλυμα μετά τήν νεύρεσιν τοῦ τιμίου ξύλου. «Ζητῶν δέ καί κοινός λαός προσκυνῆσαι, οὐκ δύνατο καί τήσατο κἄν δεν αὐτόν. Τότε νλθεν Μακάριος Πατριάρχης εροσολύμων καί ψωσεν πί τοῦ μβωνος τόν τίμιον Σταυρόν· καί δόντες, ρξατο λαός κράζειν τό «Κύριε λέησον». Καί κτοτε πεκράτησεν τιμία ορτή τῆς ψώσεως». (πό τό Συναξάριον τῆς μέρας). Αὐτήν κριβς τήν κατανυκτικήν σκηνήν παθανατίζει καί βυζαντινή εἰκών τῆς ψώσεως. 
Τήν θεολογικήν σημασίαν τῆς ορτς εὑρίσκομεν εἰς τά τροπάρια τῆς μέρας. πό αὐτά κενα τοῦ σπερινο καί τῶν Αἴνων εἶναι τά πιό μεστά εἰς νοήματα καί τά πλουσιώτερα εἰς ποιητικάς ξάρσεις.
Σταυρός, πού ψοται ες προσκύνησιν πό τν πιστν, εναι τό τρόπαιον, τό ποον στησεν κκλησία το Χριστο ες τόν πόλεμόν της κατά το Σαταν. Σταυρός νοιξε τήν κλεισμένην θύραν τοῦ Παραδείσου, φο κατήργησε τήν δύναμιν τοῦ θανάτου καί ψωσε τούς πιστούς πό τήν γῆν εἰς τόν οὐρανόν. Τό καταμάχητον πλον τοῦ Σταυροῦ σφαλίζει τούς πιστούς κάθε ποχς, πού ντιπαλαίουν μέ τόν Σατανᾶ καί γίνεται δόξα καί στολίδι τῶν Μαρτύρων καί τῶν σίων τῆς κκλησίας. 
Τά θεολογικά αὐτά νοήματα συμπυκνώνει εἰς τούς στίχους του τό πρῶτον πόστιχον τοῦ σπερινο τοῦ πλ. α’ χου: 
«Χαίροις ζωηφόρος Σταυρός, τς εσεβείας τό ήττητον τρόπαιον, θύρα το Παραδείσου, τν πιστν στηριγμός, τό τς κκλησίας περιτείχισμα· δι ο ξηφάνισται φθορά καί κατήργηται καί κατεπόθη το θανάτου δύναμις καί ψώθημεν πό γς πρός οράνια. πλον καταμάχητον, δαιμόνων ντίπαλε, δόξα Μαρτύρων σίων, ς ληθς γκαλώπισμα, λιμήν σωτηρίας, δωρούμενος τ κόσμ τό μέγα λεος».
 Ες τά τροπάρια τς ψώσεως το τιμίου Σταυρο κυριαρχε τό ασθημα τς χαρς διά τήν νεύρεσιν καί τήν θαυματουργόν δύναμιν το Σταυρο. Ο μνογράφοι μως δέν ξεχνοῦν τι πάνω εἰς τό εὐλογημένον αὐτό ξύλον καρφώθη Σωτήρ τοῦ κόσμου, Χριστός. τσι οἱ πιστοί καλοῦνται νά σπασθον τόν Σταυρόν «τῇ χαρᾷ καί τῷ φόβῳ· φόβῳ διά τήν μαρτίαν, ς νάξιοι ντες· χαρᾷ δέ διά τήν σωτηρίαν, ν παρέχει τῷ κόσμῳ ν αὐτῷ προσπαγείς (=καρφωθείς) Χριστός Κύριος, χων τό μέγα λεος» (Δοξαστικόν τῶν Αἴνων). πί πλέον κατά τήν μέραν αὐτήν νηστεύομεν, διότι ορτή τῆς ψώσεως φέρει «τά σα τῆς γίας καί Μ. Παρασκευῆς».
(Τῆς ψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ)
Τό κέντρον τς εκόνας καταλαμβάνει μβων, πάνω ες τόν ποον γιος Μακάριος (314-333) ψωσε τόν τίμιον Σταυρόν. να σκοτεινόν νοιγμα εἰς τήν βάσιν τοῦ μβωνος δείχνει τό μέρος τῆς νευρέσεως.
Τό δεύτερον μετά τόν Πατριάρχην πρόσωπον, πού κυριαρχεῖ εἰς τήν εἰκόνα εἶναι γία λένη νδεδυμένη τήν βασιλικήν της στολήν καί συνοδευομένη πό δύο εὐλαβῶν γυναικῶν. Τόν Πατριάρχην κυκλώνουν κληρικοί καί λαϊκοί, πού παρακολουθοῦν μέ ερόν δέος τήν τελετήν.
Τό δέος ατό προκαλε φ νός θέα το Σταυρο καί φ τέρου τά θαύματα πού γιναν κατά τήν νεύρεσίν του. Νομίζει κανείς, καθώς παρατηρεῖ τά βυθισμένα εἰς σκέψεις πρόσωπα τῆς εἰκόνος, τι λοι των νακαλον εἰς τήν μνήμην των τά γεγονότα τῆς Σταυρώσεως, τά πρίν καί τά μετά πό αὐτήν. τσι καί θεατής ναπολε τά σωτήρια περιστατικά συμφώνως πρός τήν εὐχήν τῆς κκλησίας: «Μεμνημένοι τοίνυν τῆς σωτηρίου ταύτης ντολς καί πάντων τῶν πέρ μν γεγενημένων, τοῦ σταυροῦ, τοῦ τάφου, τῆς τριημέρου ναστάσεως, τῆς εἰς οὐρανούς ναβάσεως, τῆς κ δεξιῶν καθέδρας, τῆς δευτέρας καί νδόξου πάλιν παρουσίας…» (πό τήν εὐχήν τῆς ναφορς τῆς Λειτουργίας τοῦ Χρυσοστόμου).
σκηνή μς μεταφέρει ες τά τελούμενα σήμερον ες τήν κκλησίαν κατά τήν 14ην Σεπτεμβρίου διά νά κουσθ πό λα τά μέλη τς κκλησίας «ν νί στόματι καί μι καρδί» νικητήριος παιάν:
Τόν Σταυρόν σου προσκυνοῦμεν, Δέσποτα,

καί τήν γίαν σου νάστασιν δοξάζομεν».