Τα μεγαλεία του Τριαδικού Θεού στην Θεοτόκο θεολογεί ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς σε πολλές ομιλίες του, αλλά κυρίως στην ομιλία του στα Εισόδια της Θεοτόκου (η μετάφραση είναι του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου).
Η Θεοτόκος είναι υπερτέρα των αγγέλων και όλων των Δικαίων της Παλαιάς Διαθήκης.
«Μόνο αυτή υπήρξε ένα θαύμα θαυμάτων στη γη και ένα σημείο κοινωφελέστατο σε όλους… Μόνη η Παρθένος είναι μεθόριο ανάμεσα στην κτιστή και την άκτιστη φύση, και κανείς δεν μπορεί να έλθει προς τον Θεό, παρά μόνο διά μέσου αυτής και του εξ αυτής γεννηθέντος μεσίτου Χριστού. Και κανένα χάρισμα δεν μπορεί να δοθεί μήτε στους αγγέλους, μήτε στους ανθρώπους, παρά δια μέσου αυτής.
»Και καθώς δεν μπορεί κανείς να δει το φως και τις ακτίνες του ηλίου, αν δεν μεσολαβεί ο καθαρός αέρας ή κανένα άλλο σκεύος γυάλινο ή διαφανές, έτσι δεν μπορεί κανείς να ανανεύσει προς τον Θεό και να λάβει κάποια χάρη, παρά μόνο διά μέσου της Παρθένου… Λοιπόν η Παρθένος – ω χαρίσματα που ξεπερνούν τον νου! – όλη φέρει εγκάτοικη στην ψυχή της την άκτιστη Τριάδα, της οποίας τον ένα συνέλαβε ασπόρως στην κοιλία της και παρθένος ούσα γέννησε απόνως… Καθώς δε διά μέσου της Παρθένου φάνηκε ο Θεός στη γη και συναναστράφηκε με τους ανθρώπους, Εκείνος που πριν από αυτήν ήταν αθεώρητος από όλους, έτσι και στον μέλλοντα ατελεύτητο αιώνα κάθε έλλαμψη και θεία φωτοφάνεια, κάθε αποκάλυψη των θείων μυστηρίων και κάθε ιδέα των πνευματικών χαρισμάτων, χωρίς την Παρθένο είναι σε όλους τους μακαρίους αχώρητη. Διότι πρώτη αυτή δέχεται το πλήρωμα των χαρίτων από τον Θεό και έπειτα διά μέσου της το κάνει χωρητό και στους άλλους, διαμοιράζοντας αυτό στον καθένα κατά την αναλογία και το μέτρο της αρετής και της καθαρότητάς του.
»Και λοιπόν συμπεραίνεται ότι η Παρθένος είναι ο ταμίας και πρύτανης του πλούτου και των χαρισμάτων της Θεότητας και ότι σ’ αυτήν αποβλέπουν όλες οι ανώτερες τάξεις των Σεραφείμ και Χερουβείμ. Και τόσο περισσότερο φλογίζονται στην αγάπη της, όσο περισσότερο αγαπούν και τις δωρεές και χάριτες του Θεού που δίδονται δια μέσου αυτής. Ομοίως και όλες οι κατώτερες τάξεις των αγγέλων, κατά το μέτρο της αγάπης που έχουν σε αυτήν, έτσι απολαμβάνουν δια μέσου αυτής και τις θείες ελλάμψεις.
»Ομοίως και όλοι εμείς οι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, διά της Παρθένου λαμβάνουμε κάθε φωτισμό από τον Θεό κατά το μέτρο της αγάπης που έχουμε σε αυτήν. Διότι είναι νόμος απαρασάλευτος στους αγγέλους και στους ανθρώπους, πάντοτε τα κατώτερα τάγματα να παίρνουν τον φωτισμό από τον Θεό διά μέσου των ανώτερων ταγμάτων.
»Επομένως η Παρθένος, με το να είναι ασυγκρίτως ανώτερη όλων, εξ ανάγκης ακολουθεί, ότι όσοι μετέχουν του Θεού, να μετέχουν διά μέσου αυτής. Και όσοι γνωρίζουν τον Θεό, να γνωρίζουν ταυτόχρονα και την Παρθένο ως χώρα του αχωρήτου. Και όσοι υμνούν και δοξάζουν το Θεό, να υμνούν και να δοξολογούν και αυτήν μετά τον Θεό.
»Η Παρθένος αυτή είναι και των προ αυτής Δικαίων αιτία – δηλαδή όσων έζησαν πριν από τον νόμο και κατά τη διάρκεια του νόμου και μετά τον νόμο –, και των μετά από αυτήν προστάτης – δηλαδή ημών των εθνικών –, και των αιωνίων αγαθών πρόξενος. Αυτή υπήρξε των προφητών η υπόθεση, η αρχή των αποστόλων, το εδραίωμα των μαρτύρων, η κρηπίδα των διδασκάλων, η δόξα των επίγειων ανθρώπων, η τερπνότητα των επουράνιων αγγέλων, το εγκαλλώπισμα όλης της κτίσεως. Αυτή είναι η αρχή και η ρίζα των απορρήτων αγαθών και κάθε αγίου η κορυφή και η τελείωση» (Λόγος εις τα Εισόδια). (*)
✶✶✶
Πού οφείλεται αυτή η μοναδική δόξα της Παρθένου; Κατά τον άγιο Γρηγόριο σε δύο λόγους: Στον ανερμήνευτο τόκο της και στην προ του τόκου της ένωση που έκανε με τον Θεό σε όλες τις αρετές από την άκρα της καθαρότητα.
Κάθε ορθόδοξη εικόνα της Παναγίας μαρτυρεί για την αλήθεια αυτή. Η Παναγία εικονίζεται να βαστά πάντα τον Χριστό. Το μυστήριο της Παναγίας είναι συνυφασμένο με το μυστήριο του Χριστού. Είναι πάντα: η Θεοτόκος. Χωρίς να βαστά τον Χριστό εικονίζεται μόνο στη δέηση, όπου όμως και πάλι προσβλέπει προς τον Υιό της δεομένη με τον Τίμιο Πρόδρομο υπέρ του κόσμου.
Παρατηρούμε ακόμη, ότι η Παναγία φέρει τρία άστρα: Ένα στην κεφαλή και από ένα στους ώμους δεξιά και αριστερά στο ιερό της μαφόριο. Τα τρία αυτά άστρα συμβολίζουν την παρθενία της Θεοτόκου. Παρθενία προ του τόκου, κατά τον τόκο και μετά τον τόκο.
(*) Γρηγορίου Παλαμά Ομιλία ΝΓ’ 33, 37-40 (αποσπάσματα). ΕΠΕ, τ. 11, σελ. 302, 308-312.
Από το περιοδικό “Ο ΟΣΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ”, Έκδ. Ι. Μ. Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους, τ. 1 (1996), άρθρο: «Η Κυρία Θεοτόκος ρίζα της ελευθερίας μας», σελ. 48 (απόσπασμα).