Ερμηνεία του Ιερού Χρυσοστόμου στην αποστολική περικοπή

ΚΥΡΙΑΚΗ ΙΣΤ΄ ΜΑΤΘΑΙΟΥ: Προς Κορινθίους Β΄, 6, 1-10         

Ερμηνεία του Ιερού Χρυσοστόμου στην αποστολική περικοπή από την Β΄ «Προς Κορινθίους» επιστολή του αποστόλου Παύλου, κεφάλαιο 6, στ. 1-10.

[ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ]

   «Συνεργοῦντες παρακαλοῦμεν, μὴ εἰς κενὸν τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ δέξασθαι ὑμᾶς. Λέγει γάρ· Καιρῷ δεκτῷ ἐπήκουσά σου καὶ ἐν ἡμέρᾳ σωτηρίας ἐβοήθησά σοι ἰδοὺ νῦν καιρὸς εὐπρόσδεκτος· ἰδοὺ νῦν ἡμέρα σωτηρίας (:Συνεργαζόμενοι λοιπόν με τον Θεό στο έργο αυτό της συμφιλιώσεως και της καταλλαγής των ανθρώπων, σας παρακαλούμε να δείξετε με τη διαγωγή σας ότι δε δεχθήκατε μάταια και ανώφελα τη χάρη του Θεού. Και μη νομίσετε ότι πάντοτε ο Θεός θα σας στέλνει τους αντιπροσώπους Του να σας παρακαλούν. Όχι. Διότι λέει η Αγία Γραφή: “Στον κατάλληλο καιρό, όταν ο Θεός δείχνει το έλεός Του και την αγάπη Του, σε άκουσα με προσοχή, και την ημέρα που δίνεται η σωτηρία σε βοήθησα. Να λοιπόν τώρα είναι καιρός κατάλληλος να, τώρα είναι ημέρα σωτηρίας”)» [Κορ. Β΄, 6, 1-2].

    Επειδή δηλαδή είπε ότι «Ὑπὲρ Χριστοῦ οὖν πρεσβεύομεν ὡς τοῦ Θεοῦ παρακαλοῦντος δι᾿ ἡμῶν· δεόμεθα ὑπὲρ Χριστοῦ, καταλλάγητε τῷ Θεῷ (:ο Θεός παρακαλεί και εμείς οι Απόστολοι πρεσβεύουμε και σας ικετεύουμε να συμφιλιωθείτε με τον Θεό)» [Β΄Κορ. 5,20], για να μην πέσουν σε αδιαφορία, τους φοβίζει πάλι και τους καθιστά προσεκτικούς, λέγοντας: «παρακαλοῦμεν, μὴ εἰς κενὸν τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ δέξασθαι ὑμᾶς (:σας παρακαλούμε να δείξετε με τη διαγωγή σας ότι δε δεχθήκατε μάταια και ανώφελα τη χάρη του Θεού)». «Μη λοιπόν», λέγει, «επειδή παρακαλεί και έστειλε ο Θεός πρεσβευτές, γι' αυτό μείνουμε αδιάφοροι, αλλά γι' αυτό ακριβώς πρέπει να φροντίζουμε να γίνουμε αρεστοί στον Θεό και να αποκομίσουμε πνευματικό κέρδος (πράγμα που έλεγε και παραπάνω, ότι δηλαδή η αγάπη του Θεού μάς συνέχει, που σημαίνει ότι μας θλίβει, μας παρακινεί, μας κάνει να αγρυπνούμε), για να μη συμβεί, μετά την τόση φροντίδα Του, δείχνοντας αδιαφορία και μην εκδηλώνοντας καμία αρετή, να χάσουμε τα τόσα αγαθά. Μη νομίσετε λοιπόν πως, επειδή μας έστειλε να σας παρακαλέσουμε, θα γίνεται πάντοτε το ίδιο. Αυτό θα γίνεται μέχρι τη δευτέρα παρουσία Του, μέχρι τότε θα παρακαλεί, όσον καιρό θα βρισκόμαστε στην εδώ ζωή· μετά από αυτά θα ακολουθήσει η δίκη και η τιμωρία».

    «Γι' αυτό», λέγει,  «μας προφυλάσσει η αγάπη του Θεού». Μας κάνει να βιαζόμαστε για εκεί όχι μόνο από το μέγεθος των αγαθών και τη φιλανθρωπία Του, αλλά και από τον λίγο χρόνο που έχουμε.  Γι' αυτό και αλλού λέγει: «Καὶ τοῦτο, εἰδότες τὸν καιρόν, ὅτι ὥρα ἡμᾶς ἤδη ἐξ ὕπνου ἐγερθῆναι· νῦν γὰρ ἐγγύτερον ἡμῶν ἡ σωτηρία ἢ ὅτε ἐπιστεύσαμεν (:ας κάνουμε λοιπόν τα έργα αυτά της αγάπης ακούραστοι και χωρίς αναβολή, γνωρίζοντας σε ποιο καιρό ζούμε. Ζούμε σε εποχή που απαιτεί επειγόντως την άσκηση της αρετής Διότι είναι πλέον ώρα να σηκωθούμε από τον ύπνο της αμέλειας, που μας κάνει δυσκολοκίνητους στο καλό. Διότι τώρα η ημέρα της δευτέρας παρουσίας που θα σημάνει την πλήρη απολύτρωση των πιστών, είναι πλησιέστερη σε μας παρά τότε που πιστεύαμε. Εάν λοιπόν τότε δείξαμε ζήλο και δραστηριότητα, πολύ περισσότερο πρέπει να το δείξουμε και τώρα)» [Ρωμ.13,11]· και αλλού, «τὸ ἐπιεικὲς ὑμῶν γνωσθήτω πᾶσιν ἀνθρώποις.ὁ Κύριος ἐγγύς (:Η επιείκειά σας και η υποχωρητικότητά σας ας γίνει γνωστή σε όλους τους ανθρώπους, και σε αυτούς ακόμη τους απίστους. Ο Κύριος πλησιάζει να έλθει, και αυτός θα αποδώσει στον καθένα ό,τι του ανήκει)» [Φιλιπ. 4,5]. Εδώ κάνει κάτι περισσότερο. Προτρέπει δηλαδή όχι μόνο από το ότι μας απομένει μικρό και σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά και από το ότι αυτός μόνο είναι ο κατάλληλος καιρός για τη σωτηρία μας. «Να», λέγει, «τώρα είναι ο καιρός της εύνοιας του Θεού, τώρα είναι η μέρα της σωτηρίας».

    Ας μην αφήσουμε λοιπόν να μας φύγει η μεγάλη ευκαιρία, αλλά ας δείξουμε ενδιαφέρον ανάλογο με τη χάρη του Θεού.  Γι' αυτό βιαζόμαστε και εμείς, γνωρίζοντας και το σύντομο και κατάλληλο του καιρού· γι’ αυτό και έλεγε: «Συνεργοῦντες παρακαλοῦμεν (:συνεργαζόμαστε και σας παρακαλούμε)». Συνεργαζόμαστε με εσάς. Πραγματικά με εσάς συνεργαζόμαστε περισσότερο παρά με τον Θεό, για τον οποίο πρεσβεύουμε· γιατί Εκείνος δεν έχει καμία ανάγκη, αλλά εσείς θα απολαύσετε τη σωτηρία. Και αν λέγει πως είναι συνεργάτης του Θεού, πράγμα που δεν παύει να το λέγει, γιατί και αλλού λέγει: «Θεοῦ γάρ ἐσμεν συνεργοί· Θεοῦ γεώργιον, Θεοῦ οἰκοδομή ἐστε (: Είμαστε συνεργάτες του Θεού, για τη δική σας σωτηρία. Εσείς είστε αγρός και ιδιοκτησία του Θεού, που καλλιεργείται από αυτόν τον Ίδιο. Είστε οικοδόμημα του Θεού, που στην πραγματικότητα κτίζεται από τον ίδιο τον Θεό με όργανά Του εμάς)» [Α΄Κορ. 3,9], «με αυτόν τον τρόπο», λέγει, «σώζει πάλι τους ανθρώπους».

    «Συνεργοῦντες παρακαλοῦμεν (:Συνεργαζόμενοι λοιπόν με τον Θεό στο έργο αυτό της συμφιλιώσεως και της καταλλαγής των ανθρώπων, σας παρακαλούμε)». Εκείνος παρακαλώντας, δεν παρακαλεί μόνο, αλλά παρέχει και αυτές τις ευεργεσίες. Πρόσφερε δηλαδή τον Υιό Του τον δίκαιο, που δε γνώρισε την αμαρτία, και Τον έκανε αμαρτία για να σώσει εμάς τους αμαρτωλούς, για να γίνουμε εμείς ενάρετοι. Ενώ λοιπόν τα πράγματα έχουν έτσι, και ενώ Εκείνος είναι Θεός και δεν πρέπει να παρακαλεί εμάς, που είμαστε άνθρωποι και αμαρτήσαμε βαριά απέναντί Του, αλλά Τον παρακαλούμε εμείς κάθε μέρα, όμως Αυτός παρακαλεί. «Εμείς οι Απόστολοι παρακαλούμε, χωρίς να έχουμε να αναφέρουμε καμία προσφορά, ούτε ευεργεσία παρά μόνο ένα το ότι σας παρακαλούμε για τον Θεό που σας πρόσφερε τόσες ευεργεσίες. Σας παρακαλούμε να δεχθείτε την ευεργεσία, να μην αρνηθείτε τη δωρεά Του. Πεισθείτε λοιπόν στα λόγια μας και μην αφήσετε τη χάρη να χαθεί».

    Για να μην νομίσουν λοιπόν ότι αυτό είναι μόνο συμφιλίωση, το να πιστέψουν δηλαδή σε Εκείνον που τους καλεί, προσθέτει αυτά, ζητώντας να μας απασχολήσει σοβαρά ο τρόπος της ζωής μας. Γιατί η επανάληψη των αμαρτημάτων μετά την απαλλαγή από αυτά και τη συμφιλίωση με τον Θεό σημαίνει επάνοδο στην έχθρα, όπως συμβαίνει συνήθως στη ζωή, και παραίτηση από την ευεργεσία. Γιατί, αν η ζωή μας είναι ακάθαρτη, δεν ωφελούμαστε καθόλου από τη χάρη του Θεού για τη σωτηρία μας, αντίθετα μάλιστα ζημιωνόμαστε περισσότερο και επιβαρυνόμαστε με τις αμαρτίες, γιατί μετά από τέτοια επίγνωση και ευεργεσία γυρίζουμε στα προηγούμενα κακά. Αλλά αυτό βέβαια δεν το λέγει ακόμα, για να μην κάνει τον λόγο του σκληρό, απλώς λέγει μόνο ότι δεν ωφελούμαστε καθόλου. Έπειτα υπενθυμίζει και κάποια προφητεία, θέλοντας να τους παρακινήσει να βιαστούν και να φροντίσουν όλοι για τη σωτηρία τους. Γιατί λέγει η Αγία Γραφή: «Καιρῷ δεκτῷ ἐπήκουσά σου καὶ ἐν ἡμέρᾳ σωτηρίας ἐβοήθησά σοι· ἰδοὺ νῦν καιρὸς εὐπρόσδεκτος· ἰδοὺ νῦν ἡμέρα σωτηρίας (:“Στον κατάλληλο καιρό, όταν ο Θεός δείχνει το έλεός Του και την αγάπη Του, σε άκουσα με προσοχή, και την ημέρα που δίνεται η σωτηρία σε βοήθησα. Να λοιπόν τώρα είναι καιρός κατάλληλος να, τώρα είναι ημέρα σωτηρίας”)».

   «Καιρὸς εὐπρόσδεκτος (:ευπρόσδεκτη ευκαιρία)». Ποια είναι αυτή; Η ευκαιρία της δωρεάς, της ευεργεσίας, κατά την οποία δε μας ζητούνται ευθύνες, ούτε τιμωρούμαστε για τα αμαρτήματά μας, αλλά μαζί με την απαλλαγή από αυτά μπορούμε να απολαύσουμε άπειρα αγαθά, δικαιοσύνη δηλαδή, αγιότητα και όλα τα άλλα. Πόσα λοιπόν έπρεπε να κάνουμε για να κερδίσουμε την ευκαιρία αυτή; Αλλά να, χωρίς να κοπιάσουμε καθόλου, ήρθε και μας συγχώρησε όλα τα προηγούμενα.  Γι' αυτό τη χαρακτηρίζει «καλόδεχτη ευκαιρία», γιατί ο Θεός δεχόταν με ευχαρίστηση και τους πιο αμαρτωλούς. Και δεν τους δεχόταν μόνο, αλλά και τους πρόσφερε την πιο μεγάλη τιμή. Όπως ακριβώς δηλαδή, όταν έρθει ο βασιλιάς δεν είναι τότε ώρα για δικαστήριο, αλλά για ευεργεσία και προσφορά.  Γι' αυτό χαρακτηρίζει «ευπρόσδεκτο» τον καιρό αυτόν, όσον καιρό δηλαδή βρισκόμαστε ακόμη μέσα στο σκάμμα, όσον καιρό εργαζόμαστε στον αμπελώνα, όσο μας απομένει η τελευταία ώρα.

    Ας προσέλθουμε και ας ζήσουμε ζωή ενάρετη· καθόσον είναι εύκολο. Γιατί εκείνος που αγωνίζεται τέτοιον καιρό, κατά τον οποίο έχει χυθεί τόση δωρεά, κατά τον οποίο υπάρχει τόση ευεργεσία, εύκολα θα κερδίσει τα βραβεία. Γιατί και οι βασιλιάδες αυτού του κόσμου, τον καιρό που τελούν τις γιορτές τους και παρουσιάζονται με εμφάνιση μεγαλοπρεπών αρχόντων, δίνουν μεγάλες δωρεές ακόμη και σε εκείνους που πρόσφεραν λίγα, τις μέρες όμως που εκτελούν δικαστικά καθήκοντα, προσέχουν ακόμη και τις λεπτομέρειες, ερευνούν πολύ. Και εμείς λοιπόν πρέπει να αγωνιστούμε κατά τον καιρό αυτής της δωρεάς· είναι ημέρα χάριτος, χάριτος θείας·  γι' αυτό εύκολα θα κερδίσουμε στεφάνια. Γιατί, εάν ενώ ήμασταν γεμάτοι με τόσες αμαρτίες, μας συγχώρεσε και μας απάλλαξε από αυτές, τώρα που απαλλαχτήκαμε από όλα και θα προσφέρουμε ό,τι εξαρτάται από εμάς, δε θα μας δεχθεί πολύ περισσότερο;

     Έπειτα, εκείνο που κάνει πάντοτε, τοποθετώντας τον εαυτό του ο Παύλος στη μέση και προτρέποντας να παραδειγματίζονται με αυτό, αυτό κάνει και εδώ. Γι΄αυτό και προσθέτει: «Μηδεμίαν ἐν μηδενὶ διδόντες προσκοπήν, ἵνα μὴ μωμηθῇ ἡ διακονία (:δε δίνουμε σε καμία περίπτωση καμία αφορμή να δυσφημιστεί η διακονία μας)» [Β΄Κορ.6,3], πείθοντάς τους όχι μόνο από τον καιρό, αλλά και από εκείνους που τα κατόρθωσαν αυτά.

    Και πρόσεχε πόσο ταπεινά το κάνει. Γιατί δεν είπε «προσέχετε σε εμάς που είμαστε τέτοιοι», αλλά πρώτα αναφέρεται στον εαυτό του για να ανατρέψει ενδεχόμενη κατηγορία. Και αναφέρει δύο περιπτώσεις άψογου τρόπου ζωής, λέγοντας «Μηδεμίαν ἐν μηδενὶ διδόντες προσκοπήν (:χωρίς να δίνουμε καμία αφορμή σκανδάλου σε τίποτε)». Και δεν είπε «κατηγορία», αλλά εκείνο που ήταν πολύ πιο ελαφρύ, «προσκοπήν», δηλαδή μην παρέχοντας σε κανέναν αφορμή να μας κατηγορήσει και να μας επικρίνει, «ἵνα μὴ μωμηθῇ ἡ διακονία (:για να μην κατηγορηθεί στο ελάχιστο η διακονία του κηρύγματος)». Δηλαδή για να μην τη θίξει κανένας. Και δεν είπε πάλι «για να μην την κατηγορήσει κανένας», αλλά, για να μην έχει ούτε την παραμικρή αιτία, να μην μπορεί να την επικρίνει κανείς για τίποτα. «ἀλλ᾽ ἐν παντὶ συνιστῶντες ἑαυτοὺς ὡς Θεοῦ διάκονοι (:Αλλά, αντίθετα, με κάθε τρόπο συστήνουμε τους εαυτούς μας και αποδεικνυόμαστε αληθινοί διάκονοι του Θεού)». Αυτό είναι πολύ σπουδαιότερο. Γιατί δεν είναι το ίδιο το να μην μπορεί κανείς να τους κατηγορήσει, και να δείχνουν τέτοια διαγωγή, ώστε από παντού να γίνεται φανερό ότι είναι υπηρέτες του Θεού. Γιατί δεν είναι το ίδιο το να μην μπορούν να σε κατηγορήσουν και το να σε επαινούν. Και δεν είπε: «φαινόμαστε», αλλά «ενεργούμε», δηλαδή «δίνουμε δείγματα».

   Έπειτα λέγει και πώς έγιναν τέτοιοι. Πώς έγιναν λοιπόν; «ἐν ὑπομονῇ πολλῇ, ἐν κόποις (:με υπομονή πολλή, με κόπους)», λέγει, αναφέροντας το θεμέλιο των αγαθών.  Γι' αυτό δεν είπε απλώς «υπομονή», αλλά «πολλή υπομονή», και δείχνει και το μέγεθός της. Γιατί το να υποφέρει κανείς μία και δύο φορές δεν είναι πολύ σπουδαίο, αλλά προσθέτει και το πλήθος των δοκιμασιών, λέγοντας: «ἐν θλίψεσιν, ἐν ἀνάγκαις (:με θλίψεις, με ανάγκες)». Αυτό μεγαλώνει τη θλίψη, το να μην μπορείς να αποφύγεις τα κακά, αλλά να σε χτυπούν με μία ατέλειωτη σειρά.

   «Ἐν στενοχωρίαις (:με στενοχώριες)». Ή εννοεί τη στέρηση τροφής και άλλων απαραίτητων αγαθών, ή εννοεί γενικά τις δοκιμασίες. «ἐν πληγαῖς, ἐν φυλακαῖς, ἐν ἀκαταστασίαις (:με δαρμούς και μαστιγώσεις που πληγώνουν το σώμα μας, με φυλακίσεις, με καταδιώξεις που δε μας αφήνουν να σταθούμε πουθενά)». Αν και το καθένα από αυτά είναι ανυπόφορο, και η μαστίγωση μόνη, και η φυλάκιση μόνη, και το διώξιμο από παντού, γιατί αυτό σημαίνει «σε ταραχές», όταν όμως έρχονται εναντίον σου όλα και μάλιστα όλα μαζί, σκέψου πόσο μεγάλη ψυχή χρειάζεται.

     Έπειτα, μαζί με τα παραπάνω κακά, αναφέρει και τα δικά του. «Ἐν κόποις, ἐν ἀγρυπνίαις, ἐν νηστείαις, ἐν ἁγνότητι (:με κόπους, με αγρυπνίες, με στερήσεις φαγητού,  με καθαρότητα από κάθε αμαρτία)». Με αυτά υπονοεί την κούραση που δοκίμαζε γυρίζοντας και εργαζόμενος, τις νύχτες που δίδασκε, ή ακόμη και τις νύχτες που εργαζόταν. Και μαζί με όλα αυτά δε σταματούσε να νηστεύει, αν και αυτά ισοδυναμούν με άπειρες νηστείες. «Αγνότητα» εδώ εννοεί ή την εγκράτεια πάλι ή γενικά την καθαρότητα ή το αδωροδόκητο ή την κήρυξη του ευαγγελίου χωρίς κανένα αντάλλαγμα. «ἐν γνώσει (:με γνώση της αλήθειας)». Τι σημαίνει «ἐν γνώσει»; Με σοφία, τη δοσμένη από τον Θεό, που είναι η πραγματική γνώση. Όχι όπως εκείνοι που νομίζουν πως είναι σοφοί και κομπάζουν για τη μόρφωσή τους, υστερούν όμως σε αυτή τη γνώση.

    «Ἐν μακροθυμίᾳ, ἐν χρηστότητι (:με μακροθυμία, με καλοσύνη)». Είναι και αυτό δείγμα γενναιοψυχίας, να αντιμετωπίζει με ανεκτικότητα όλους τους παροξυσμούς και τα κεντρίσματα. Έπειτα, θέλοντας να δείξει πώς άντεξε, πρόσθεσε: «ἐν Πνεύματι ἁγίῳ (:με αγιασμό και με τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος)». Με αυτό, λέει, τα κατορθώνουμε όλα αυτά. Αλλά πρόσεχε πότε ανέφερε την εκ μέρους του αγίου Πνεύματος βοήθεια· όταν ανέφερε όλα τα δικά του. Εγώ όμως νομίζω πως και κάτι άλλο εννοεί με αυτό. Και ποιο είναι αυτό; Ότι υπάρχει μέσα μας πολύ Πνεύμα και αποδεικνύουμε από αυτό την αποστολή μας, από το ότι αξιωθήκαμε να λάβουμε πνευματικά χαρίσματα. Αν και αυτό είναι χάρη, αλλά όμως είναι αίτιος και αυτός που κέρδισε με τα κατορθώματα και τους κόπους του τη χάρη του Θεού. Αν όμως πει κανείς ότι εκτός από τα παραπάνω υπονοεί ότι και στη χάρη του αγίου Πνεύματος δεν παρουσίασε κανένα εμπόδιο, δε θα είναι εσφαλμένη η γνώμη του αυτή. Γιατί όσοι έλαβαν το χάρισμα να μιλούν διάφορες γλώσσες και υπερηφανεύτηκαν γι' αυτό, κατηγορήθηκαν. Γιατί είναι δυνατό να λάβει κάποιος πνευματικό χάρισμα και να μην το χρησιμοποιήσει σωστά. Εμείς όμως λέγει «δεν πάθαμε κάτι τέτοιο, αλλά αναδειχθήκαμε άψογοι και στα πνευματικά χαρίσματα, δηλαδή στη θεία δωρεά». «Ἐν ἀγάπῃ ἀνυποκρίτῳ (:με αγάπη πραγματική και ελεύθερη από υποκρισία)».

     Αυτό είναι η αιτία όλων των αγαθών, αυτό έδωσε στον Παύλο αυτές τις αρετές, αυτό έκανε να μένει μέσα του το άγιο Πνεύμα, με το οποίο κατόρθωνε τα πάντα. «Ἐν λόγῳ ἀληθείας (με λόγο που κηρύττει την αλήθεια)». Πράγμα που λέγει σε πολλά σημεία, «ενεργήσαμε δηλαδή χωρίς να παραποιούμε ποτέ τον λόγο του Θεού, χωρίς να τον νοθεύουμε». «Ἐν δυνάμει Θεοῦ (:με δύναμη Θεού)». Εκείνο που κάνει συνέχεια, μην αποδίδοντας τίποτα στον εαυτό του, αλλά τα πάντα στον Θεό, που Τον θεωρεί αίτιο όλων των κατορθωμάτων του, αυτό έκανε και εδώ. Επειδή δηλαδή μίλησε για μεγάλα κατορθώματα και είπε πως γνώρισμα του βίου του είναι και απόλυτη αγνότητα και μεγάλη σύνεση, αποδίδει αυτά στον Θεό και στο άγιο Πνεύμα. Γιατί δεν ήταν ασήμαντα αυτά που είπε. Γιατί αν είναι δύσκολο σε έναν που ζει σε απραξία να κατορθώνει να είναι αγνός, σκέψου πόσο μεγάλης ψυχής είναι εκείνος που ταλαιπωρείται από τόσες δοκιμασίες και που έλαμψε με όλες. Αν και δεν υπέμεινε μόνο αυτά, αλλά και πολύ περισσότερα από αυτά, που τα αναφέρει στη συνέχεια.                           [Συνεχίζεται]

ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,

    επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος

ΠΗΓΕΣ:

·       https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/08/in-epistulam-ii-ad-corinthios.pdf

·       Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα  έργα, Υπόμνημα στην Προς Εβραίους επιστολήν , πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1986, τόμος 19, ομιλία ΙΒ΄(κατ΄επιλογήν), σελίδες  324-337.

·       http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html

·       Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.

·       Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.

·       Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.

·       http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm

·       http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm