από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα
Το 1454 υπογράφηκε συνθήκη μεταξύ του Μωάμεθ Β΄ (Πορθητή) και των Ενετών, σύμφωνα με την οποία οι Τούρκοι αποκτούσαν τον έλεγχο των τελευταίων δυο οχυρών1 της Θεσσαλίας: των κάστρων του Πτελεού και του Γαρδικίου (Ετέρα Γαρδικία). Όμως η συμφωνία έμελλε να γίνει πράξη το 1470, μετά την πτώση της Εύβοιας (12-7-1470). Έτσι τα τελευταία οχυρά εκπορθήθηκαν, ενώ οι Ενετοί υπερασπιστές των σκοτώθηκαν μέχρι ενός από τους Τούρκους, και οι Έλληνες κάτοικοι αιχμαλωτίστηκαν και οδηγήθηκαν σιδηροδέσμιοι στην Κων/λη. Αυτοί μαζί με άλλους εκτοπισμένους, μεταξύ των οποίων και Φαναριώτες, επρόκειτο να συνοικίσουν την γειτονιά του Φαναρίου στην Πόλη. Πολύτιμη πηγή για την κατάκτηση της Θεσσαλίας είναι ο κάτωθι κώδικας:
Ο Κώδικας 127 της Ι. Μ. Βαρλαάμ Μετεώρων, ο επονομαζόμενος “Θηκαράς”, για τους πρώτους Οθωμανούς σουλτάνους και τις χρονολογίες κατάληψης διαφόρων ελληνικών περιοχών απ' αυτούς.
“2... περί πώς οι αγαρινοί από την ανατολήν ήλθαν εις την δύσην επί έτους ςωια3. πρώτος αυθέντης όπου απέρασεν από εώας εις δύσην, το όνομα οτμάνογλης4, και εβασίλευσεν χρόνους κα΄. Και μετά τούτον εβασίλευσεν ο γιώρκας, χρόνους μ΄. και μετά τούτον ο καζή αμουράτης5 χρόνους λ΄. και μετά τούτον ο ηλμτιρίμ παγιαζήτης6 χρόνους ιδ΄. Και μετά τούτον ο εμήρ σουλεϊμάνης χρόνους γ΄. και μετά τούτον ο σουλτάν αμουράτης χρόνους λα΄. και μετά τούτον ο σουλτάν μεεχμέτης7 χρόνους λα΄. Και μετά τούτον ο σουλτάν παγιαζήτης χρόνους λγ΄. και μετά τούτον ο σουλτάν σελήμης8 χρόνους η΄. έγινεν και ο σουλτάν σουλεϊμάνης επί ετους ζκη΄, απριλλίου εις τας ιδ΄, ημέρα Γ΄. εάλω ο τούρκος την κωνςαντίνου πόλιν επί έτους ςϡξα΄(6961)9 και εάλω τον τραπεζόντα επί έτους ςϡξθ΄ (6969)10, εάλω τον έβριππον11 επί έτους ςϡοζ΄ (6977)12, εάλω την θεσσαλονίκην και τα ιωάννινα επί έτους ςϡλη΄ (6938)13, έκτησεν την πρέβεζαν επί έτους ςϡπς΄ (6986)14 ...”
Σοφιανός Δ.Ζ., “Ο μετεωρικός κώδικας Βαρλαάμ 127, Μετέωρα, τόμος 59-60, Τρίκαλα 2007, σσ.15-26.
Ακολουθούν οι χρονολογίες οθωμανικής κατάκτησης των διαφόρων θεσσαλικών περιοχών, σύμφωνα με τον Αλέξη Σαββίδη15:
Α΄ φάση: Κάστρο Ωριάς Τεμπών 1386, Όρος Κελλίων 1386-1403
Β΄ φάση: Λάρισα 1392-4, περιοχή Μετεώρων 1393, κάστρο Γόλου (Βόλος) 1393-4 (ή 1403), Σκιάθος 1393, Σκόπελος 1393, Δομοκός 1393, Φάρσαλα 1393-4, Φανάρι 1393-1404, Υπάτη 1393 (οριστικά), Ζητούνι 1394-1403, Τρίκαλα (1395-6 (οριστικά), Βαθύρρεμα 1395.
Γ΄ φάση: Αλμυρός 1414, Άγραφα 1445 Τύρναβος (περιοχή) 1423 Λάρισα 1423 (οριστικά), κάστρο Γόλου 1423 (οριστικά), Ζητούνι 1445, Φανάρι 1453, Πτελεός και Γαρδίκι 1470, Σποράδες 1538 (οριστικά).
Η οθωμανική διοίκηση: Οι μεγαλύτερες διοικητικές περιφέρειες κατά την Τουρκοκρατία ήταν τα εγιαλέτια (eyalet) ή μπεηλερμπεήκια, κάτι σαν τις σημερινές περιφέρειες. Υποδιαιρέσεις αυτών ήταν τα σαντζάκια (sancag) ή λίβες, όπως ονομάζονταν αργότερα, κάτι ανάλογο των σημερινών νομών, σε μεγαλύτερο όμως συνήθως μέγεθος. Το κάθε σαντζάκι διαιρούνταν σε καζάδες (kaza), επαρχίες δηλαδή και ο κάθε καζάς σε ναχιέδες (nahiye). Ο όρος βιλαέτι άρχισε να χρησιμοποιείται μετά το 1860 και είχε τη σημασία της περιφέρειας είτε σαντζακίου είτε καζά. Κατά τους πρώτους δύο αιώνες της Τουρκοκρατίας στα εγιαλέτια τοποθετούνταν ως διοικητές πασάδες με δύο ουρές στην επίσημη στολή τους, που ονομάζονταν μπεηλερμπέηδες. Αργότερα διοικητές ορίζονταν πασάδες τριών ουρών που ονομάζονταν επαρχιακοί βεζίρηδες, που είχαν την έδρα τους στο πρώτο, σημαντικότερο, σαντζάκι του εγιαλετιού. Οι διοικητές των υπόλοιπων σαντζακίων, σαντζάκ-μπέηδες ήταν πασάδες της μίας ουράς. Συνήθως οι διοικητές των εγιαλετιών είχαν έναν εκπρόσωπό τους στην Υψηλή Πύλη, που ονομαζόταν καπού-κεχαγιάς ή απλά κεχαγιάς, ο οποίος φρόντιζε για όλες τις υποθέσεις του προϊσταμένου του, μεριμνώντας για την καλή φήμη του στα μάτια των σουλτάνων, καθώς και για τον προβιβασμό του σε ανώτερα και πλουσιότερα εγιαλέτια, χρησιμοποιώντας για το σκοπό αυτό όλα τα μέσα, που πολύ συχνά περιλάμβαναν και τα μπαξίσια ή πεσκέσια, τις δωροδοκίες δηλαδή. Κατά τα τέλη του 17ου αιώνα οι διοικητές των καζάδων που ονομάζονταν βοεβόδες ήταν και μισθωτές των σουλτανικών ή των κρατικών προσόδων. Άλλες φορές η μίσθωση αυτή που απολάμβαναν οι βοεβόδες ήταν ετήσια (μουκατάς) και άλλες ισόβια (malikane). Οι διοικητές αυτοί φρόντιζαν να στέλνουν στην Πύλη τα νόμιμα μισθώματα, κερδίζοντας συγχρόνως πολύ περισσότερα από τους υπόλοιπους απλούς κτηματίες που ήταν υπεκμισθωτές των γαιών αυτών.
Ας δούμε όμως τη διοικητική διαίρεση που αφορά τη Θεσσαλία [16ος-18ος αι.]:
Διοικητική διαίρεση και υπαγωγή της Θεσσαλίας (περιοχή Τρικάλων)
στις αρχές του 19ου αι.
Το Εγιαλέτι (Περιφέρεια) Ρούμελης αποτελείται από:
7 λίβες: Μοριά, Ναυπάκτου, Εγρίπου, Τρικάλων, Θεσσαλονίκης, Αχρίδας και το πασαλίκι Ιωαννίνων
Η Λίβα (Διαμέρισμα)Τρικάλων αποτελείται από του 2 καζάδες: Λάρισας και Τρικάλων
ας δούμε όμως πώς διαρείτο ένας θεσσαλικός καζάς [ενδεικτικά] Ο Καζάς (Νομός) Τρικάλων διαιρείται σε οκτώ κόλια (επαρχίες)
1.Πουλιάνας16 2. Ζάρκου 3. Αρδαμίου 4.Κλινοβού17 5.Πόρτας 6.Ριζών (Κόζιακα) 7.Κράτζοβας18 8.Χασίων19
παραθεμα: Η πρώτη διαθήκη20 Ομέρ βέη (γιου του Τουρχάν) 1484
“Δόξα και αίνος τω υψίστω(...) Εντεύθεν τυγχάνει παρά τοις ανωτέροις γνωστόν, ότι η χάρις του κόσμου τούτου είναι σκιά και φαντασία και ο εν αυτή διαμένων είναι ξένος, εφ' ω συλλογίζου του ανθρώπου το τέλος και μη ενδίδου εις το δέλεαρ αυτού. (...) Λοιπόν ο χατζή Ομέρ βέης, υιός του χατζή Τουρχάν βέη, προσκυνητής των δύο σεβαστών πόλεων (Μέκκας και Μεδίνας), ο ευγενέστατος των ευγενών αρχηγών και ενδοξότατος των ενδόξων μεγιστάνων (...) ιδρύσατο ... εν τω περιφρουρήτω της Λαρίσης εν τέμενος προς πλήρωσιν των πέντε ωρών21 (...) και εν τω χωρίω Τατάρ22 ιδρύσατο εν ναόν (μετζήτι) προς πλήρωσιν των πέντε ωρών και τέλεσιν των προσευχών της Παρασκευής (...) Επίσης και παρά τον εν τω χωρίω Σιουτζούκ Μπινάρ23 ναόν ιδρύσατο εν κελλίον (...) Παρά δε το φρούριον Πλαταμώνος ιδρύσατο κελλίον (...) αφιέρωσε διά πραγματικής δωρεάς τα ακόλυθα κτήματα. Ήτοι: 1ον Το σύνολον δώδεκα νερομύλων πασιγνώστων υπό την επίκλησιν Παλιοσαλαμβριά24 εν τοις εξαρτήμασι των Τρικάλων. 2ον Το σύνολον δύο μύλων εντός των Τρικάλων, στρεφομένων διά του ύδατος Λεστίνου25 (...) 9ον Το σύνολον ενός μύλου εντός του χωρίου Ελασσόνος (...) και του συναφούς αυτού κήπου περιέχοντος διαφόρους καρπούς. 10ον Το σύνολον των προϊόντων κήπου (...)εν τω χωρίω Ελασσόνος 11ον (...) ενός μύλου κειμένου εν τω τμήματι Φαρσάλων, αγορασθέντος παρά του υιού του Μουσά και στρεφομένου διά του ποταμού Νησόνερον26 12ον (...) δύο μύλων πλησίον του Ντογάν Κιοπού27 (...) εν τοις εξαρτήμασι του Κέστριτζε28.... 15ον Το σύνολον τριών μύλων εν μία στέγη κειμένων εν τω διαμερίσματι των περιφρουρήτων Φαρσάλων και στρεφομένων με το ύδωρ το καλούμενον Χοτρόγια29. 16ον Το σύνολον του ημίσεως μεριδίου δύο μύλων κοινών εν τω διαμερίσματι της πόλεως Φαρσάλων 17ον (...) τεσσάρων μύλων (...) εν τω διαμερίσματι Φαναρίου στρεφομένων διά του ύδατος Τσιναρλή30 (...) συνορευομένων δυτικώς με το χωρίον το καλούμενον πεδίον Σιαμπαλή31 (...) 18ον (...) τριών μύλων κειμένων πλησίον του Κιοπρουτζιλέρ32 (...) 19ον Το σύνολον μύλου κειμένου απέναντι του χωρίου Ρουμ33 (...) συνορευομένου ανατολικώς με συκόκηπον του Χριστιανού Μούστογλου, μεσημβρινώς με ποταμόν34, δυτικώς με άμπελον του Αλεξίου Κούρτη και αρκτικώς με την άμπελον του Νικολάου Σίμου. 20ον Το σύνολον μύλου συνορευομένου ανατολικώς και αρκτικώς με την άμπελον του Χριστιανού παπα-Μάνου (...) δυτικώς με κήπον του Χριστιανού παπα-Θεοτόκη (...) κειμένου απέναντι του χωρίου35. 21ον Το σύνολον ενός νέου μύλου συνορευομένου δυτικώς με την άμπελον του Χριστιανού Μαυρογεώργη (...) ανατολικώς με το όρος Άγιος Ηλίας, κειμένου εν τω Τσαϊ Χισάρ36. 22ον (...) ενός μύλου εν τω χωρίω Μαγούλα συνορευομένου (...) δυτικώς με την διά ξηράς οδόν Ελασσόνος (...) μεσημβρινώς με τον ποταμόν37 23ον (...) μύλου κειμένου εν τω χωρίω Συκιά (...) 62ον Το σύνολον του κτήματος του αγορασθέντος παρά του μυστακά Δαούτ (...) συνορευομένου μεσημβρινώς με τας βακούφικας γαίας του μακαρίτου Τουρχάν βέη (...) 63ον Το σύνολον δέκα εριουχοπωλείων (τσοχατζήδικα) (...) καλουμένων Σεργκί (πρόχειρα εργαστήρια) (...) 64ον Το σύνολον των εν χωρίω Τατάρ κειμένων χειμερινών και θερινών βοσκοτοπίων (...) καθώς και των μαύρων βοών του. 65ον Το σύνολον (...) βοσκοτοπίων και των εν τω χωρίω Πετροπούλου38 υπαρχόντων βουβάλων. ...
889 μετά Εγείραν (1484 μ.Χ.)
Μάρτυρες οι σοφιολογιώτατοι: Αβδούλ Κερήμ Ελ-Μουρής – Χατζή-Σενάν, ιεροκήρυξ του παλαιού τζαμιού – Αλής, υιός Γιανούς, ιμάμης του παλαιού τζαμιού – Σεργιάν, ιεροδικαστής – Χαμζάς Αχμέτ - Χαλήλ, υιός Ομέρ, ιμάμης του αρχηγού – Μεχμέτ υιός Χατζή Ρεσούλ, ιεροκήρυξ εν τω χωρίω Τατάρ – Αχμέτ Βουτζή, ιμάμης του νέου τζαμιού και ο προεστός Τζεβρέχ υιός Αβδουλάχ.
1 Εξαιρουμένων των θεσσαλικών νήσων.
2.Διατηρούμε την ορθογραφία του πρωτοτύπου.
36811 από κτίσεως κόσμου=1302 μ.Χ.
4Οσμάν.
5Μουράτ.
6Βαγιαζήτ.
7Μωάμεθ.
8Σελήμ.
91453 μ. Χ.
101460-1 μ. Χ.
11. Χαλκίδα.
121478 μ. Χ.
13.1429-30 μ. Χ.
141487 μ. Χ.
15 Α. Σαββίδης, «Τα προβλήματα της οθωμανικής εξάπλωσης στη Θεσσαλία», Θεσσ. Ημερολ.., 59,60.
16. Προφανώς η Μεγάλη Πουλιάνα, σημερινή Πηγή Τρικάλων.
17. Κλεινός Τρικάλων.
18. Είναι η περιοχή ανάμεσα από τα χωριά Τρυγόνα και Κακοπλεύρι, το όρος Κράτζοβα (υψ. 1554).
19. Είναι η περιοχή με κέντρο τη Δεσκάτη.
20. Επ. Φαρμακίδης, ό. π., σ. 159-274.
21. Πρόκειται για τις ώρες των πέντε προσευχών που τελούν καθημερινά οι πιστοί Μουσουλμάνοι.
22. Τατάρ = Φαλάνη.
23. Ίσως το Μπουνάρμπαση, κοντά στο Πουρνάρι Συκουρίου.
24. Η παλιά ονομασία του Πηνειού (μέχρι το ύψος της Ροδιάς, τουλάχιστον).
25. Λέστινο είναι ο Διπόταμος Τρικάλων.
26. Ίσως κάποιος παραπόταμος του Σοφαδίτικου ή ο Ταμπάκος (Απιδανός).
27. Μάλλον εννοεί τη Δογάνη (Ανάβρα) της Αγιάς.
28. Καστρί της Αγιάς.
29. Άγνωστο ρέμα.
30. Τσιναρλή (τουρκ.)= Πλατανόρεμα. Είναι ο Ενιπέας.
31. Σιαμπάλή = Φύλλο Καρδίτσας.
32. (τουρκ.) γεφυροποιοί, οι λεγόμενοι Κιοπρουλήδες. Εδώ είναι το χωριό Γεφύρι Σοφάδων.
33. Είναι η χριστιανική συνοικία του Παλαμά Καρδίτσας.
34. Παλιοπόταμος Παλαμά.
35 Ενν. ο Παλαμάς
36. Τσαί-Χισάρ (τουρκ.)=παταμόκαστρο. Είναι το σημερινό Δαμάσι Ελασσόνας.
37. Τιταρήσιος ή Ξεριάς.
38. Πετροπόρος Τρικάλων.
ΛΕΖΑΝΤΑ: ΧΆΡΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΥ ΕΠΙΣΚ. ΑΘΗΝΩΝ ΜΕΛΕΤΙΟΥ Β΄ [ΠΕΡΙΠΟΥ 1690]
