ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΘΩΜΑ[:Πράξ.5,12-20]
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΠΕΡΙΚΟΠΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΕΡΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
«Διὰ δὲ τῶν χειρῶν τῶν ἀποστόλων ἐγίνετο σημεῖα καὶ τέρατα ἐν τῷ λαῷ πολλά· καὶ ἦσαν ὁμοθυμαδὸν ἅπαντες ἐν τῇ στοᾷ Σολομῶντος· τῶν δὲ λοιπῶν οὐδεὶς ἐτόλμα κολλᾶσθαι αὐτοῖς, ἀλλ᾿ ἐμεγάλυνεν αὐτοὺς ὁ λαός(:στὸ μεταξὺ μὲ τὰ χέρια τῶν ἀποστόλων γίνονταν συνεχῶς πολλὰ ἐκπληκτικὰ καὶ ἐξαιρετικὰ θαύματα, ποὺ ἐπιβεβαίωναν ὅτι ἡ διδασκαλία τους ἦταν ἀληθινὴ καὶ προκαλοῦσαν κατάπληξη στὸν λαό. Καὶ ὅλοι οἱ πιστοὶ μαζὶ μὲ μιὰ καρδιὰ μαζεύονταν στὴ στοὰ τοῦ Σολομῶντος. Καὶ ἀπὸ τοὺς ὑπόλοιπους ποὺ δὲν εἶχαν πιστέψει, κανεὶς δὲν τολμοῦσε ν᾿ ἀνακατευτεῖ μὲ αὐτούς, νὰ ἀστειευτεῖ μαζί τους καὶ νὰ τοὺς συμπεριφερθεῖ σὰν συνηθισμένους ἀνθρώπους τοῦ δρόμου˙ ἀλλὰ ὁ πολὺς λαός τοὺς τιμοῦσε καὶ τοὺς ἐγκωμίαζε)»[Πράξ.5,12-13].
«Καὶ ἦσαν ὁμοθυμαδὸν ἅπαντες ἐν τῇ στοᾷ Σολομῶντος». «Καὶ συγκεντρώνονταν», λέγει, «ὅλοι μαζὶ μὲ μιὰ ψυχὴ στὴ στοὰ τοῦ Σολομῶντος». Ἀπὸ αὐτὸ εἶναι φανερό, ὅτι δὲν ἦταν σὲ οἰκία, ἀλλὰ ἀφοῦ εἰσῆλθαν στὸ ἱερό, διέμεναν ἐκεῖ· οὔτε πλέον φυλάσσονται νὰ μὴν ἐγγίζουν ἀκάθαρτα, ἀλλὰ ἁπλῶς ἄγγιζαν τοὺς νεκρούς. Καὶ πρόσεχε πῶς στοὺς μὲν δικούς τους εἶναι αὐστηροί, στοὺς ξένους ὅμως δὲν χρησιμοποιοῦν τὴ δύναμη.
«Τῶν δὲ λοιπῶν οὐδεὶς ἐτόλμα κολλᾶσθαι αὐτοῖς, ἀλλ᾿ ἐμεγάλυνεν αὐτοὺς ὁ λαός(:καὶ ἀπὸ τοὺς ὑπόλοιπους ποὺ δὲν εἶχαν πιστέψει, κανεὶς δὲν τολμοῦσε ν᾿ ἀνακατευτεῖ μὲ αὐτούς, νὰ ἀστειευτεῖ μαζί τους καὶ νὰ τοὺς συμπεριφερθεῖ σὰν συνηθισμένους ἀνθρώπους τοῦ δρόμου˙ ἀλλὰ ὁ πολὺς λαός τοὺς τιμοῦσε καὶ τοὺς ἐγκωμίαζε)»[Πράξ.5,13]. Αὐτὸ τὸ λέγει, γιὰ νὰ δείξει ὅτι δὲν ἦταν πλέον εὐκαταφρόνητοι ὅπως καὶ προηγουμένως, καὶ ὅτι σὲ σύντομο καιρὸ καὶ σὲ μία στιγμὴ ἔγιναν τόσα πολλὰ ἀπὸ τοὺς ἁλιεῖς καὶ ἁπλοϊκοὺς αὐτοὺς ἀνθρώπους. Οὐρανὸς λοιπὸν ἦταν πλέον ἡ γῆ, ἐξαιτίας τοῦ τρόπου ζωῆς τους, τῆς παρρησίας τους, τῶν θαυμάτων καὶ ὅλων αὐτῶν· καὶ σὰν ἀκριβῶς ἄγγελοι τόσο πολὺ θαυμάζονταν χωρὶς νὰ ὑποχωροῦν μπροστὰ σὲ τίποτε, οὔτε τὸν γέλωτα, οὔτε σὲ ἀπειλές, οὔτε στοὺς κινδύνους. Ὄχι μόνο ἐξαιτίας αὐτοῦ, ἀλλὰ ἐπειδὴ ἦταν ὑπερβολικὰ φιλάνθρωποι καὶ ἐνδιαφέρονταν γι᾿ αὐτούς, ἄλλους μὲν τοὺς βοηθοῦσαν μὲ χρήματα, ἄλλους δὲ μὲ τὴ θεραπεία τῶν σωμάτων.
«Μᾶλλον δὲ προσετίθεντο πιστεύοντες τῷ Κυρίῳ πλήθη ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν, ὥστε κατὰ τὰς πλατείας ἐκφέρειν τοὺς ἀσθενεῖς καὶ τιθέναι ἐπὶ κλινῶν καὶ κραβάττων, ἵνα ἐρχομένου Πέτρου κἂν ἡ σκιὰ ἐπισκιάσῃ τινὶ αὐτῶν(:ἔτσι ὁλοένα καὶ περισσότερο προσελκύονταν πλήθη ἀνδρὼν καὶ γυναικών, οἱ ὁποῖοι πίστευαν στὸν Κύριο καὶ γίνονταν μέλη τῆς Ἐκκλησίας, αὐξάνοντας κατὰ πολὺ τὸν ἀριθμὸ τῶν πιστῶν. Τόσο πολὺ μάλιστα τοὺς σεβόταν ὁ λαός, ὥστε ἔβγαζαν τοὺς ἀρρώστους ἀπὸ τὰ σπίτια τους στὶς πλατεῖες καὶ τοὺς ἔβαζαν πάνω σὲ πολυτελῆ κρεβάτια οἱ πλουσιότεροι, καὶ σὲ φτωχικὰ καὶ πρόχειρα φορεῖα οἱ φτωχότεροι, ἔτσι ὥστε, ὅταν θὰ περνοῦσε ἀπὸ τὸ πλῆθος ἐκεῖνο ὁ Πέτρος, νὰ πέσει ἔστω καὶ ἡ σκιά του σὲ κάποιον ἀπὸ τοὺς ἀρρώστους αὐτοὺς γιὰ νὰ τὸν θεραπεύσει)»[Πράξ.5,13-14].
Αὐτὸ τὸ τελευταῖο, δηλαδὴ ἡ θεραπεία ἀκόμη καὶ ἀπὸ τὴ σκιὰ τοῦ ἀποστόλου Πέτρου, δὲν συνέβηκε κατὰ τὴν περίοδο ποὺ ὁ Χριστὸς βρισκόταν ἐπάνω στὴ γῆ· ἄρα εἶναι δυνατὸν καὶ τώρα νὰ βλέπει κανεὶς νὰ πραγματοποιεῖται ἐκεῖνο ποὺ λέχτηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κύριο: «ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὁ πιστεύων εἰς ἐμέ, τὰ ἔργα ἃ ἐγὼ ποιῶ κἀκεῖνος ποιήσει, καὶ μείζονα τούτων ποιήσει, ὅτι ἐγὼ πρὸς τὸν πατέρα μου πορεύομαι, καὶ ὅ,τι ἂν αἰτήσητε ἐν τῷ ὀνόματί μου, τοῦτο ποιήσω, ἵνα δοξασθῇ ὁ πατὴρ ἐν τῷ υἱῷ. ἐὰν τί αἰτήσητε ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐγὼ ποιήσω(:ἄλλωστε δὲν ἐνεργῶ μόνο ἐγὼ τὰ ὑπερφυσικὰ αὐτὰ ἔργα, ἀλλὰ καὶ στοὺς ἄλλους μπορῶ νὰ μεταδώσω τὴ δύναμη μὲ τὴν ὁποία τὰ ἐπιτελῶ. Ἀληθινά, ἀληθινά σᾶς λέω ὅτι ἐκεῖνος ποὺ πιστεύει σὲ μένα, τὰ ὑπερφυσικὰ ἔργα ποὺ ἐγὼ ἐνεργῶ θὰ τὰ κάνει κι ἐκεῖνος, ἀλλὰ καὶ μεγαλύτερα ἀπ᾿ αὐτὰ θὰ κάνει· διότι θὰ θεραπεύει καὶ θὰ ἀνασταίνει ψυχὲς καὶ θὰ συντελεῖ θαυμαστὲς ἀλλοιώσεις στὴν ἐσωτερικὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων. Καὶ θὰ τὰ πραγματοποιεῖ ὅλα αὐτὰ μὲ τὴ δική μου ἐπενέργεια. Διότι ἐγὼ πηγαίνω στὸν ἐπουράνιο Πατέρα μου γιὰ νὰ συμβασιλεύσω μαζί του, καὶ κάθε τί ποὺ θὰ ζητήσετε μὲ τὴν προσευχή, ἐπικαλούμενοι τὸ ὄνομά μου καὶ διατελῶντας σὲ στενὴ κοινωνία καὶ ἕνωση μὲ μένα, θὰ τὸ πραγματοποιήσω, γιὰ νὰ δοξασθεῖ ὁ Πατὴρ διαμέσου τοῦ Υἱοῦ. Ἐὰν ζητήσετε κάτι ἐπικαλούμενοι μὲ πίστη ζωντανὴ τὸ ὄνομά μου, ἐγὼ θὰ τὸ πραγματοποιήσω, ἐπειδὴ ἔχω κάθε ἐξουσία καὶ δύναμη κοντὰ στὸν Πατέρα μου)»[Ἰω.14,12].
Μεγάλη λοιπὸν ἦταν ἡ πίστη τῶν προσερχομένων καὶ μεγαλύτερη παρὰ ἐπὶ τοῦ Χριστοῦ. Ἀπὸ ποῦ λοιπὸν ἔγινε αὐτό; Ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χριστὸ ποὺ διακήρυξε ὅσα σᾶς ὑπενθύμισα παραπάνω[Ἰω.14,12: «Ἐκεῖνος ποὺ πιστεύει σὲ Ἐμένα, τὰ ἔργα ποὺ κάνω ἐγώ, θὰ μπορεῖ καὶ μεγαλύτερα ἀπὸ αὐτὰ νὰ κάνει»]· διότι ἐνῶ αὐτοὶ ἔμεναν ἐκεῖ καὶ δὲν περιφέρονταν ἄσκοπα, ἔφερναν ὅλοι ἐπάνω στὰ κρεβάτια καὶ τὰ φορεῖα τοὺς ἀσθενεῖς ποὺ εἶχαν καὶ ἀπὸ παντοῦ ὁδηγοῦσε σὲ αὐτοὺς τὸ θαῦμα, ἀπὸ ἐκείνους ποὺ πίστεψαν, ἀπὸ ἐκείνους ποὺ θεραπεύτηκαν, ἀπὸ ἐκείνους ποὺ τιμωρήθηκαν, ἀπὸ τὸ θάρρος τους πρὸς ἐκείνους, ἀπὸ τὴν ἀρετὴ τῶν ἀποστόλων, ποὺ δὲν πίστεψαν ἁπλῶς· καθόσον βέβαια δὲν ἦταν τὸ γεγονὸς μόνο τῶν σημείων· διότι ἐὰν καὶ αὐτοὶ δείχνοντας μετριοφροσύνη, ἀποδίδουν σὲ Αὐτόν τὸ πᾶν, λέγοντας ὅτι κάνουν αὐτὰ μὲ τὴν ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ ὅμως καὶ ὁ τρόπος ζωῆς καὶ ἡ ἀρετὴ τῶν ἀνδρῶν φανέρωνε αὐτό. Καὶ πρόσεχε πὼς ἐδῶ δὲν ἀναφέρει ἀριθμὸ αὐτῶν ποὺ πίστεψαν, ἀφήνοντας τὸν ἀκροατὴ νὰ ὑπολογίζει μόνος του· σὲ τόσο μεγάλο πλῆθος ἐπεκτάθηκαν τὰ γεγονότα τῆς πίστεως. Ἀπὸ αὐτὰ καὶ ἡ ἀνάσταση περισσότερο διακηρυσσόταν.
Δικαιολογημένα λοιπόν, ἐφόσον αὐξανόταν ἡ πίστη τους, καὶ τὰ θαυματουργικὰ σημεῖα γίνονταν περισσότερα καὶ πολὺς φόβος ὑπῆρχε καὶ στοὺς ὁμοπίστους, ἐπειδὴ δὲν μᾶς θορυβοῦν τόσο πολὺ τὰ ὅσα συμβαίνουν στοὺς ἔξω, ὅσο τὰ δικά μας. Ἄν λοιπὸν εἴμαστε ὅλοι συνενωμένοι μεταξύ μας, κανένας δὲν θὰ ὑπάρχει ποὺ θὰ μᾶς πολεμᾷ ὅπως ἀκριβῶς ἂν διαιρούμαστε μεταξύ μας, θὰ συμβεῖ τὸ ἀντίθετο, ὅλα θὰ μᾶς ἐπιτεθοῦν.
Ἀπὸ αὐτὸ λοιπὸν καὶ ἐκεῖνοι ἔπαιρναν θάρρος καὶ μὲ παρρησία εἰσέρχονταν καὶ στὴν ἀγορὰ καὶ ἀνάμεσα στοὺς ἐχθροὺς καὶ ἐπικρατοῦσαν· ἐκπληρωνόταν ἐκεῖνο ποὺ ἔχει λεχθεῖ: «ῥάβδον δυνάμεως ἐξαποστελεῖ σοι Κύριος ἐκ Σιῶν, καὶ κατακυρίευε ἐν μέσῳ τῶν ἐχθρῶν σου(:ράβδο στιβαρή, σκῆπτρο βασιλικὸ ἀκατανίκητης δύναμης θὰ σοῦ ἀποστείλει ὁ Κύριος ἀπὸ τὴ Σιῶν, ὅπου βρίσκεται ὁ ἱερὸς ναός Του. Καὶ ἐσὺ κατατρόπωσε τοὺς ἐχθρούς σου, γιὰ νὰ ἀποδειχτεῖς θριαμβευτὴς καὶ κυρίαρχος ἀνάμεσά τους)»[Ψαλμ.109,2], πρᾶγμα ποὺ ἦταν ἀπόδειξη καὶ μεγαλύτερης δυνάμεως, ὅτι, ἂν καὶ συλλαμβάνονταν καὶ φυλακίζονταν, ἔκαναν αὐτά. «Συνήρχετο δὲ καὶ τὸ πλῆθος τῶν πέριξ πόλεων εἰς Ἱερουσαλὴμ φέροντες ἀσθενεῖς καὶ ὀχλουμένους ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων, οἵτινες ἐθεραπεύοντο ἅπαντες (:ἐπιπλέον μαζεύονταν στὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ πλήθη ἀπὸ τοὺς κατοίκους τῶν γειτονικῶν πόλεων˙ ὅλοι αὐτοὶ ἔφερναν κάθε εἴδους ἀρρώστους, καθὼς καὶ ἀνθρώπους ποὺ ὑπέφεραν ἀπὸ ἀκάθαρτα πνεύματα, καὶ ὅλοι τους θεραπεύονταν)»[Πράξ.5,16].
«Ἀναστὰς δὲ ὁ ἀρχιερεὺς καὶ πάντες οἱ σὺν αὐτῷ, ἡ οὖσα αἵρεσις τῶν Σαδδουκαίων, ἐπλήσθησαν ζήλου καὶ ἐπέβαλον τὰς χεῖρας αὐτῶν ἐπὶ τοὺς ἀποστόλους, καὶ ἔθεντο αὐτοὺς ἐν τηρήσει δημοσίᾳ(:ὅλα ὅμως αὐτὰ προκάλεσαν τὴν ἀντίδραση τοῦ ἀρχιερέως καὶ ὅλων ὅσων ἦταν μαζί του καὶ ἀποτελοῦσαν τὴ θρησκευτικὴ παράταξη τῶν Σαδδουκαίων. Γέμισαν οἱ καρδιὲς τους ἀπὸ φθόνο καὶ κακία καὶ ἑτοιμάστηκαν νὰ δράσουν. Ἅπλωσαν λοιπὸν τὰ χέρια τους πάνω στοὺς ἀποστόλους, τοὺς συνέλαβαν καὶ τοὺς ἔριξαν στὴ δημόσια φυλακή)»[Πράξ.5,17-18].
Δὲν ὑπάρχει τίποτε θρασύτερο οὔτε τολμηρότερο ἀπὸ τὴν κακία. Ἀπὸ πεῖρα ἀφοῦ ἔμαθαν τὴν ἀνδρεία αὐτῶν ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ ἐπιχείρησαν προηγουμένως, παρὰ ταῦτα ὅμως ἐπιχειροῦν ξανὰ καὶ πάλι συγκεντρώνονται ἐναντίον τους. Τί σημαίνει: «ἀφοῦ σηκώθηκε ὁ ἀρχιερέας καὶ ὅλοι ὅσοι ἦταν μαζί του»; Παρακινήθηκε σὲ ἐνέργειες, λέγει, καὶ δραστηριοποιήθηκε ἀπὸ τὰ γεγονότα. «Καὶ συνέλαβαν τοὺς ἀποστόλους καὶ τοὺς ἔριξαν σὲ δημόσια φυλακή». Τώρα ἐπιτίθενται σφοδρότερα ἐναντίον τους. Δὲν τοὺς δίκασαν ὅμως ἀμέσως, ἐπειδὴ ἀνέμεναν αὐτοὺς νὰ γίνουν πάλι πρᾶοι. Καὶ ἀπὸ ποῦ εἶναι φανερό, ὅτι σφοδρότερα ἐπιτέθηκαν ἐναντίον τους; Ἀπό τὸ ὅτι τοὺς ἔκλεισαν σὲ δημόσια φυλακή.
Πάλι περιπίπτουν σὲ κινδύνους καὶ πάλι ἀπολαμβάνουν τὴν εὔνοια τοῦ Θεοῦ· καὶ πῶς, ἄκουσε τὰ ἑξῆς: «Ἂγγελος δὲ Κυρίου διὰ τῆς νυκτὸς ἤνοιξε τὰς θύρας τῆς φυλακῆς, ἐξαγαγὼν τε αὐτοὺς εἶπε· πορεύεσθε, καὶ σταθέντες λαλεῖτε ἐν τῷ ἱερῷ τῷ λαῷ πάντα τὰ ῥήματα τῆς ζωῆς ταύτης(: Ἄγγελος Κυρίου ὅμως μέσα στὴ νύχτα ἄνοιξε τίς θύρες τῆς φυλακῆς, τοὺς ἔβγαλε ἔξω καὶ τοὺς εἶπε: "Πηγαίνετε ἀμέσως καὶ σταθεῖτε γεμᾶτοι θάρρος στὸν ἱερὸ περίβολο τοῦ ναοῦ καὶ κηρύξατε δημόσια στὸν λαὸ ὅλα τὰ λόγια τῆς νέας αὐτῆς ζωῆς, τὴν ὁποία σᾶς μετέδωσε ὁ Ἰησοῦς καὶ ἀπὸ πεῖρα γνωρίσατε")»[Πράξ.5,19-20]. Αὐτὸ ἔγινε καὶ γιὰ παρηγορία ἐκείνων καὶ γιὰ ὠφέλεια καὶ διδασκαλία αὐτῶν. Καὶ πρόσεχε ἐκεῖνο ποὺ ἔγινε στὴν περίπτωση τοῦ Χριστοῦ, αὐτὸ γίνεται καὶ τώρα· διότι ὅταν γίνονται μὲν τὰ θαύματα, δὲν ἀφήνει αὐτοὺς νὰ δοῦν, ἐκεῖνα δὲ μὲ τὰ ὁποῖα ἦταν δυνατὸ νὰ μάθουν, αὐτὰ τοὺς παρέχει· γιὰ παράδειγμα στὴν περίπτωση τῆς δικῆς Του ἀναστάσεως δὲν ἄφησε αὐτοὺς νὰ δοῦν πῶς ἀναστήθηκε(διότι ἦταν ἀνάξιοι νὰ δοῦν αὐτήν), ἀλλὰ ἀποδεικνύει ἐκεῖνα μὲ τὰ ὁποῖα κατόρθωσε αὐτό. Ὅμοια καὶ στὴν περίπτωση τοῦ κρασιοῦ, ποὺ ἔγινε ἀπὸ τὸ νερό, δὲν βλέπουν οἱ παρακαθήμενοι(διότι μεθοῦσαν), καὶ τὴν κρίση ἐπιτρέπει σὲ ἄλλους.
Ἔτσι λοιπὸν καὶ ἐδῶ· ὅταν δηλαδὴ ἐξέρχονται αὐτοὶ δὲν τοὺς βλέπουν, ἀποδείξεις ὅμως μὲ τίς ὁποῖες μποροῦσαν νὰ κατανοήσουν τὰ γενόμενα, εἶδαν. Γιατί ὅμως ὁ ἄγγελος ἔβγαλε αὐτοὺς κατὰ τὴ νύχτα; Διότι ἔτσι πιστεύτηκαν περισσότερο, παρὰ ἀλλιῶς· ἄλλωστε οὔτε ἐρώτηση μπόρεσαν νὰ κάνουν· οὔτε βέβαια, ἂν συνέβαινε κατὰ ἄλλο τρόπο, αὐτοὶ θὰ πίστευαν.
«Ἐξαγαγὼν τε αὐτοὺς(:καὶ ἀφοῦ τοὺς ἔβγαλε ἔξω)»· ὁ ἄγγελος τοὺς ἔβγαλε ἔξω ἀπὸ τὴ φυλακή, ὅμως δὲν τοὺς ὁδηγεῖ αὐτὸς στὸ ποῦ ἔπρεπε νὰ πᾶνε· αὐτὸ ἔγινε ὥστε καὶ μὲ τὴν ἐνέργεια αὐτὴ νὰ γίνει γνωστὴ ἡ ἀφοβία τῶν ἀποστόλων, τὴν ὁποία καὶ ἀπέδειξαν ὅταν νύχτα εἰσῆλθαν στὸ ἱερὸ καὶ δίδασκαν. Ἐὰν ὅμως τοὺς ἔβγαζαν ἔξω οἱ φύλακες, ὅπως νόμιζαν οἱ ἄπιστοι Ἰουδαῖοι ἀρχιερεῖς, θὰ διέφευγαν, ἐφόσον βέβαια θὰ πείθονταν νὰ ἐξέλθουν· μᾶλλον δέ, ἂν ἐκεῖνοι τοὺς ἔβγαζαν, δὲν θὰ παρέμεναν στὸ ἱερό, ἀλλὰ θὰ δραπέτευαν. Αὐτὸ μάλιστα κανένας δὲν ἦταν τόσο ἀνόητος, ὥστε νὰ μὴν τὸ ἀντιληφτεῖ.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
ἐπιμέλεια κειμένου: Ἑλένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
• https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/08/in-acta apostolorum.pdf
• Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Ἅπαντα τὰ ἔργα, Ὑπόμνημα στὶς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ὁμιλίες ΙΒ΄καὶ ΙΓ΄(κατ᾿ επιλογήν), πατερικὲς ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς»(ΕΠΕ), ἐκδ. οἶκος «Τὸ Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1983, τόμος 15, σελίδες 345-357 καὶ 362-367.
• Π. Τρεμπέλα, Ἡ Καινὴ Διαθήκη μὲ σύντομη ἑρμηνεία (ἀπόδοση στὴν κοινὴ νεοελληνική), ἐκδόσεις ἀδελφότητος θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», ἔκδοση τέταρτη, Ἀθήνα 2014.
• Ἡ Καινὴ Διαθήκη, Κείμενον καὶ ἑρμηνευτικὴ ἀπόδοσις ὑπὸ Ἰωάννου Κολιτσάρα, ἐκδόσεις ἀδελφότητος θεολόγων «Ἡ Ζωή», ἔκδοση τριακοστὴ τρίτη, Ἀθήνα 2009.
• Ἡ Παλαιὰ Διαθήκη κατὰ τοὺς ἑβδομήκοντα, Κείμενον καὶ σύντομος ἀπόδοσις τοῦ νοήματος ὑπὸ Ἰωάννου Κολιτσάρα, ἐκδόσεις ἀδελφότητος θεολόγων «Ἡ Ζωή», ἔκδοση τέταρτη, Ἀθήνα 2005.
• Π. Τρεμπέλα, Τὸ Ψαλτήριον μὲ σύντομη ἑρμηνεία (ἀπόδοση στὴν κοινὴ νεοελληνική), ἐκδόσεις ἀδελφότητος θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», ἔκδοση τρίτη, Ἀθήνα 2016
• http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient greek/tools/liddell-scott/index.html
• http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia Diathikh/Biblia/Palaia Diathikh.htm
• http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh Diathikh/Biblia/Kainh Diathikh.htm
_____________________________________