Ἡ παιδεία κατά τόν ἅγιο Κοσμά καί τόν ἅγιο Νικόδημο

Εὐδοξία Αὐγουστίνου, Φιλόλογος - Θεολόγος

 [Με αφορμή την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς] 

     Ἅγιος Κοσμᾶς

Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἐγκατέλειψε τό ῎Ορος καί βγῆκε νά κηρύξει στούς ὑπόδουλους ῞Ελληνες τότε πού οἱ Τοῦρκοι τούς ἐξανάγκαζαν ἀκόμη καί ὁμαδικά νά ἐξισλαμισθοῦν, οἱ μισσιονάριοι ὀργίαζαν καί οἱ ῾Εβραῖοι βυσσοδομοῦσαν.

Πρωταρχικό μέλημά του ὑπῆρξε ἡ παιδεία τοῦ Γένους. «᾿Ανοίξατε σχολεῖα», δίδασκε. «Νά σπουδάζετε καί σεῖς, ἀδελφοί μου, νά μανθάνετε γράμματα ὅσον μπορεῖτε... Καλύτερον, ἀδελφέ μου, νά ἔχῃς ἑλληνικόν σχολεῖον εἰς τήν χώραν σου, παρά νά ἔχῃς βρύσες καί ποτάμια». Γιά τό λόγο αὐτό ρωτοῦσε τούς μεγάλους κάθε χωριοῦ· «῎Εχετε σχολεῖον ἐδῶ εἰς τήν χώραν σας νά διαβάζουν τά παιδιά; - Δέν ἔχομεν, ἅγιε τοῦ Θεοῦ. - Νά μαζευθῆτε ὅλοι νά κάμετε ἕνα σχολεῖον καλόν, νά βάλετε καί ἐπιτρόπους νά τό κυβερνοῦν, νά βάνουν διδάσκαλον νά μανθάνουν ὅλα τά παιδιά γράμματα, πλούσια καί πτωχά». Τό ἐρώτημα ἀμείλικτο συντάραζε τίς συνειδήσεις.

«Διατί, ἅγιοι ἱερεῖς καί τίμιοι προεστῶτες, δέν ἑρμηνεύετε τά εὐλογημένα μας ἀδέλφια νά στερεώνωσι καί νά βάνωσιν εἰς κάθε χωρίον σχολεῖον, νά μανθάνουν τά παιδιά γράμματα, νά γνωρίζουν τό καλόν καί τό κακόν;». Πρῶτος ἀπό ὅλους -πρίν ἀπό τή Γαλλική ᾿Επανάσταση- ἐμπνεύσθηκε καί ἐπέβαλε τή γενική καί τή δωρεάν παιδεία ἐπιστρατεύοντας ὡς δασκάλους τούς ἱερεῖς καί ὕστερα ὅσους γνώριζαν γράμματα· δέν ἔπρεπε νά τά κρατήσουν μόνον γιά τόν ἑαυτό τους.

Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁραματίστηκε μία Παιδεία ἀνθρωποπλαστική, τῆς ὁποίας σκοπός θά ἦταν ἡ ἀληθινή μόρφωση καί ἡ πνευματική καλλιέργεια· «Δέν βλέπετε ὅτι ἀγρίεψε το Γένος μας ἀπό τήν ἀμάθειαν καί ἐγίναμεν ὡσάν θηρία;».

Δέν ἤθελε μία Παιδεία ἄνυδρη καί ἀνούσια, ἀναμεταδότρια στείρων γνώσεων, ἀλλά Παιδεία χριστοκεντρική, ὀρθοδοξοκεντρική, ξένη πρός τά ἄθεα γράμματα τῆς ῾Εσπερίας,

καί σχολεῖα πού θά λειτουργοῦν ὡς θερμοκήπια ἀρετῆς καί χριστιανικῆς ζωῆς· «Τήν ἀγάπην -λέγει- ἐπειδή δέν ἠξεύρετε, πρέπει, παιδιά μου, νά στερεώνετε σχολεῖα, διατί πάντα εἰς τά σχολεῖα γυμνάζονται οἱ ἄνθρωποι καί ἠξεύρουν καί μανθάνουν τό τί ἐστι Θεός, τό τί εἶναι οἱ ἅγιοι ἄγγελοι, τί εἶναι οἱ καταραμένοι δαίμονες καί τό τί εἶναι ἀρετή τῶν δικαίων. Τό σχολεῖον φωτίζει τούς ἀνθρώπους».

Εἶναι γνωστό ὅτι μέ τά ἀφυπνιστικά κηρύγματά του ἱδρύθηκαν 1.100 σχολεῖα κατώτερα κοινά καί 210 ἀνώτερα «ἑλληνικά». ᾿Ονομάστηκαν ἔτσι, ἐπειδή διδασκόταν σ᾿ αὐτά κυρίως ἡ ἀρχαία ἑλληνική γλώσσα.

᾿Αγωνίστηκε νά καθιερώσει τήν ἑλληνική Παιδεία, ὄχι βέβαια γιά λόγους σοβινιστικούς, ἀλλά διότι μέ παρρησία δίδασκε ὅτι «ἡ ᾿Εκκλησία μας εἶναι εἰς τήν ἑλληνικήν. Καί ἄν δέν σπουδάσῃς τά ῾Ελληνικά, δέν ἠμπορεῖς νά καταλάβῃς ἐκεῖνα πού ὁμολογεῖ ἡ ᾿Εκκλησία μας».

῎Ηθελε σχολεῖα πού θά συντελοῦσαν «εἰς τήν διαφύλαξιν τῆς πίστεως καί ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος». Πράγματι ἡ φωτεινή του δράση ἔσχισε τά ἐρεβώδη σκότη· ὑπῆρξε προάγγελος τῆς λευτεριᾶς, ἀληθινός ἐπαναστάτης καί οὐσιαστικός ἀνανεωτής· εὔστοχα χαρακτηρίστηκε «ὁ μεγαλύτερος μετά τήν ἅλωση ῞Ελληνας».

  

Ἅγιος Νικόδημος

Ὁ ἅγιος Νικόδημος, ὁ κορυφαῖος τῶν κολλυβάδων, ἀπολογητής καί ὁμολογητής, ἔμαθε τά πρῶτα γράμματα στή Νάξο ἀπό τόν Χρύσανθο ᾿Εξωχωρίτη, τόν κατά σάρκα ἀδελφό τοῦ Πατροκοσμᾶ. Προικισμένος μέ μοναδική χαρισματική μνήμη, κράτησε στούς ὤμους του τό Γένος μας συνεχίζοντας τό ἔργο τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ.

Στήν ἐποχή του ὁ Κοραῆς ἐπηρεασμένος βαθύτατα ἀπό τό πνεῦμα τοῦ Διαφωτισμοῦ καί τῆς Γαλλικῆς ᾿Επανάστασης ἤθελε μέ τή μετακένωση τῆς προγονικῆς σοφίας νά συνδέσει τούς συγχρόνους του ῞Ελληνες μέ τό ἀρχαῖο παρελθόν, ἀδιαφορώντας γιά τό ἐνδιάμεσο Βυζάντιο-Ρωμανία.

῾Ο ἅγιος Νικόδημος ἔχοντας ἀνδρωθεῖ μέσα στήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση, βαθύς γνώστης τῆς σοφίας τῶν πατέρων, δέν ἀντιτάχθηκε στό αἴτημα τοῦ καιροῦ του γιά ἀναγέννηση· φρονοῦσε ὅμως ὅτι ἔπρεπε αὐτή νά ἀκολουθήσει ἄλλο δρόμο καί νά ἐπιτευχθεῖ μέ πνευματικά μέσα. ῾Ως παιδαγωγός ἐντόπισε τό φοβερό ἔλλειμα γνώσεων τοῦ λαοῦ σχετικά μέ θεολογικά θέματα.

Δέν ἀγνοοῦσε τή θύραθεν σοφία, τήν ἐπίγεια, ἐξάλλου διέθετε μοναδική ἀρχαιογνωσία καί ἀξιοζήλευτη γλωσσομάθεια· προτιμοῦσε ὅμως τήν κατά Θεόν σοφία, τήν ἄνωθεν κατερχομένη καί τοποθετοῦσε τόν θεῖο λόγο ἐπάνω ἀπό τόν ὀρθό τῶν Διαφωτιστῶν.

Δέν ἤθελε μία Παιδεία ἄθεη καί λογοκρατούμενη, ἀλλά Παιδεία, πού θά μετέδιδε ὁλόκληρη τήν παράδοση τοῦ Γένους καί ὄχι ἀποσπάσματά της. «῾Ο ἐδικός σας πλοῦτος εἶναι ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός, ἡ ἐδική σας δόξα εἶναι ὁ ᾿Ιησοῦς, ἡ ἐδική σας ἡδονή εἶναι ὁ ᾿Ιησοῦς, ὅλη σας ἡ ζωή εἶναι ὁ ᾿Ιησοῦς», προέτρεπε. Δέν ἀπέρριπτε τήν ἐπιστήμη· διακήρυττε ὅμως τήν ἀνάγκη τῆς σωστῆς χρήσης της, ὥστε νά ἀποφευχθεῖ ἡ καθολική ὑποταγή σ᾿ αὐτήν.

Ἔτσι φρόντισε γιά τήν ἐκλαΐκευση τῆς ἐκκλησιαστικῆς διδασκαλίας καί τήν ἀναγωγή της στήν πατερική παράδοση, ἀφοῦ προηγουμένως τήν ἀπάλλαξε ἀπό τίς προλήψεις, τίς δεισιδαιμονίες καί τήν τυπολατρία.

Τόνωσε τή λειτουργική καί πνευματική ζωή καί ἀνατροχιοδρόμησε τήν ὀρθόδοξη ζωή στά ἴχνη τῆς Παράδοσης σύμφωνα μέ τά πατερικά κριτήρια τῆς ᾿Ορθοδοξίας. «Φυλαχθῆτε νά μήν ἀρνηθῆτε τήν ὀρθόδοξον πίστιν σας», τόνιζε.

Ἡ ἡγετική θέση τοῦ ὁσίου στό κολλυβαδικό κίνημα, τό ὀγκωδέστατο συγγραφικό του ἔργο, ἡ σοφία καί ἡ ἀρετή του τόν ἀνέδειξαν πράγματι μεγάλο Διδάσκαλο τοῦ Γένους καί φάρο φωτεινό. Χωρίς τήν προσφορά τοῦ ἁγίου Νικοδήμου καί γενικότερα τῶν κολλυβάδων, ὁ Διαφωτισμός θά εἶχε βαθύτερα ἐπηρεάσει τό δοῦλο γένος καί τή μητέρα μας ᾿Εκκλησία.

Συνετέλεσε πράγματι στήν πνευματική ἀφύπνιση τοῦ ὑπόδουλου ῎Εθνους, τό ὁποῖο στή συνέχεια θά ἀναζητοῦσε τήν ἐθνική του λευτεριά.

Τά «ἐαρινά» καί «μυρίπνοα ἄνθη καί ρόδα τοῦ Παραδείσου», οἱ νεομάρτυρες τῶν ὁποίων τίς θυσίες ἐξυμνεῖ στό «Νέον Μαρτυρολόγιον», ὑπῆρξαν «μέσα εἰς τό ψηλαφητόν σκότος φῶτα λαμπρότατα, ἐν τῷ καιρῷ τῆς αἰχμαλωσίας» ἐλευθερία, παιδευτικά πρότυπα γιά τούς δοκιμαζόμενους συμπατριῶτες τους.

Μέ τή λεβέντικη ὁμολογία τους «Χριστιανός εἶμαι, δέν τουρκεύω», τή σθεναρή τους ἀντίσταση στό «Μωαμετισμόν» καί τό μαρτυρικό τους αἷμα χειραγώγησαν τό Γένος ἀπλανῶς πρός τήν παλιγγενεσία.

Μόλις ὅμως ἀπελευθερωθήκαμε, λησμονήσαμε τά μηνύματα τῶν μεγάλων μας εὐεργετῶν καί οἰκοδομήσαμε τό νεοελληνικό μας κράτος κατά τίς ἐπιταγές τῶν φώτων τῆς ῾Εσπερίας, δουλικά ἐξαρτημένο ἀπό τή Δύση σέ ὅλους τούς τομεῖς καί κυρίως στό χῶρο τῆς Παιδείας.

Σήμερα, πού, ἀποστασιοποιημένοι ἀπό τή διδασκαλία τοῦ Πατροκοσμᾶ καί τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, βλέπουμε τά σχολεῖα μας εὐκαίρως ἀκαίρως κλειστά λόγῳ καταλήψεων, εἶναι καιρός νά ἀξιολογήσουμε τούς καρπούς τῆς ἀφροσύνης μας. Ποῦ εἶσαι, ἅγιε Κοσμᾶ κι ἐσύ ἅγιε Νικόδημε, νά δεῖς πῶς στίς μέρες μας οἱ γραικύλοι «καντηλοσβῆστες» ἀποκόπτουν τήν Παιδεία μας ἀπό τίς ρίζες της, πῶς «τά ἄθεα γράμματα ὑφαίνουν τό σάβανο τοῦ Γένους»!

Πηγή