Άνθρωποι δύο ἀνέβησαν εἰς τὸ ἱερὸν προσεύξασθαι, ὁ εἷς Φαρισαῖος καὶ ὁ ἕτερος τελώνης. ὁ Φαρισαῖος σταθεὶς πρὸς ἑαυτὸν ταῦτα προσηύχετο· ὁ Θεός, εὐχαριστῶ σοι ὅτι οὐκ εἰμὶ ὥσπερ οἱ λοιποὶ τῶν ἀνθρώπων, ἅρπαγες, ἄδικοι, μοιχοί, ἢ καὶ ὡς οὗτος ὁ τελώνης· νηστεύω δὶς τοῦ σαββάτου, ἀποδεκατῶ πάντα ὅσα κτῶμαι.καὶ ὁ τελώνης μακρόθεν ἑστὼς οὐκ ἤθελεν οὐδὲ τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς τὸν οὐρανὸν ἐπᾶραι, ἀλλ᾿ ἔτυπτεν εἰς τὸ στῆθος αὐτοῦ λέγων· ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ. λέγω ὑμῖν, κατέβη οὗτος δεδικαιωμένος εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ ἢ γὰρ ἐκεῖνος· ὅτι πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, ὁ δὲ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται.
Η Υποκρισία
['Οταν το “φαίνεσθαι” γίνεται σημαντικότερο του “είναι”]
του Κων/νου Αθ. Οικονόμου δασκάλου -συγγραφέα
Kυριακή του τελώνη και του φαρισαίου σήμερα και με το αντίστοιχο Ευαγγέλιο εισερχόμαστε στην κατανυκτική περίοδο του Τριωδίου. Μια από τις δυο φιγούρες της σημερινής Παραβολής του Κυρίου είναι ο φαρισαίος. Με την πάροδο των χρόνων το όνομα φαρισαίος κατέστη συνώνυμο της λέξης ΥΠΟΚΡΙΤΗΣ. Ας δούμε λίγο το θέμα υποκρισία, ως ένα από τα ανθρώπινα πάθη.
ΟΡΙΣΜΟΣ: Υποκρισία είναι η επιτηδευμένη απόκρυψη αισθημάτων και σκέψεων. Οι όροι, υποκριτής και υπόκριση, προερχόμενοι από το αρχαίο ελληνικό θέατρο, δηλώνουν τον ηθοποιό και την επί σκηνής τέχνη του, αντίστοιχα. Όταν χρησιμοποιώ ηθοποιϊα στις σχέσεις μου με συνανθρώπους, είμαι υποκριτής. Η υποκρισία, είναι το αντίθετο της γνησιότητας και της ειλικρίνειας. Ένας άνθρωπος πέφτει στην υποκρισία προσπαθώντας να διατηρήσει καλή εξωτερική εικόνα, χωρίς να φροντίζει ώστε και εσωτερικά να είναι αυτός ο καλός άνθρωπος που θέλει να δείχνει.
Η ΚΑΤΑ ΚΟΣΜΟΝ ΣΟΦΙΑ: Οι αρχαίοι Έλληνες ουδέποτε εκτιμούσαν την υποκρισία. Ο σοφιστής Γοργίας έλεγε: “Ο άνθρωπος οφείλει όχι να φαίνεται καλός, αλλά να είναι πράγματι.”, ενώ ο Δημόκριτος τόνιζε: “Πολλοί δρώντες τά αίσχιστα λόγους αρίστους ασκέουσιν (λένε)”. Ο φιλόσοφος Λα Μπριγιέρ έλεγε πως δεν μπορούμε να καταλάβουμε τους ανθρώπους. Κι αυτό γιατί “τις αρετές συνήθως σκεπάζει το πέπλο της σεμνότητας, ενώ τα ελαττώματα φοράνε τη μάσκα της υποκρισίας”. Ο Λούθηρος έγραψε εύστοχα: “Η υποκρισία είναι ο σεβασμός, που προσφέρει η κακία στην αρετή.” Χαρακτηριστικό γνώρισμα των υποκριτών είναι η επίδειξη. Ό,τι κάνουν γίνεται προς το “θεαθήναι”, γι' αυτό και κάθε επίδειξη στον κοινωνικό βίο πηγάζει από την υποκρισία. Είδος υποκρισίας είναι και η ψευτοειλικρίνια που περιγράφει ο Ουγκώ: “Ομολογούμε τα μικρά μας ελαττώματα, μόνο για να πείσουμε ότι δεν ... έχουμε μεγάλα!”. Ο Όργουελ στηλιτεύοντας τον “ανθρωπισμό” έλεγε: “Ένας ανθρωπιστής είναι πάντα ένας υποκριτής.” Συχνά παρατηρούμε πως ο ανθρώπινος χαρακτήρα, που η κοινωνία ονομάζει ευχάριστο, συνίσταται από ευγένεια και υποκρισία. Ο λαός συνηθίζει να λέει: “Δάσκαλε που δίδασκες και νόμο δεν εκράτεις.” και: “Στη γειτονιά τριαντάφυλλο και μες στο σπίτι αγκάθι.”, υπονοώντας τον υποκριτή της “διπλανής”, αν όχι της δικής μας, πόρτας. Η φύση μάς παραδειγματίζει με την παντελή απουσία υποκρισίας. Ενώ τα ζώα, αγνοώντας την υποκρισία, έχουν ένα αναγκαίο, εξωτερικό καμουφλάζ, οι άνθρωποι έχουν ένα επικίνδυνο εσωτερικό καμουφλάζ που λέγεται υποκρισία.
ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΉ ΤΗΣ ΥΠΟΚΡΙΣΙΑΣ: Θεραπεία της υποκρισίας, για τους ψυχολόγους, δεν είναι το να “αφεθούμε” στις παρορμήσεις, όσο το να εσωτερικεύσουμε την προσπάθεια καλλιέργειάς μας, φροντίζοντας ώστε η καλοσύνη, η ευγένεια, να γίνουν καταστάσεις του ψυχικού κόσμου, όχι προσωπεία εντυπωσιασμού. Για να κατορθωθεί αυτό, πρέπει να αντιληφθούμε ότι η αξία μας κρίνεται μόνο από την μαρτυρία της συνείδησής μας. Πρέπει να στοχεύουμε στην εσωτερική καλλιέργεια, χωρίς να σκοτώνουμε τον πολύτιμο χρόνο μας στο φτιασίδωμα ανώφελων “προσωπίδων συμπεριφοράς”. Βεβαίως, συχνά χρειάζεται να κάνουμε κάποια τυπικά εξωτερικά πράγματα, όπως να καλημερίσουμε ή να καλέσουμε κάποιον στο σπίτι μας, χωρίς κατά βάθος να το επιθυμούμε την ώρα που το κάνουμε. Αυτά, κατά τους κοινωνιολόγους-ψυχολόγους, δε συνιστούν υποκρισία, αν στόχος μας είναι να ξυπνήσουμε έτσι την εσωτερική μας διάθεση. Αν καταφέρουμε πράγματι να είμαστε καλοί, ευγενείς και διαπνεόμενοι από αγάπη, αυτό θα γίνει φανερό και στους άλλους. Η εσωτερική μας ακτινοβολία θα φωτίζει το πρόσωπό μας και τα πρόσωπα των άλλων.
Η ΑΝΩΘΕΝ ΣΟΦΙΑ: Ο Κύριος συχνά χαρακτήριζε τους Φαρισαίους υποκριτές χρησιμοποιώντας τους στο κήρυγμά του ως προς αποφυγή παράδειγμα. Ο Ιησούς, ενώ ομιλούσε με τρόπο ήρεμο και επιεική, ακόμη και για τους αμαρτωλούς, μιλάει καυστικά και ανελέητα όταν συναντάει την υποκρισία των θρησκευτικών ηγετών της εποχής του. Σ’ αυτούς απευθύνει τα ουαί, με τα οποία ξεγυμνώνει την υποκριτική συμπεριφορά τους: “οι γραμματείς και οι Φαρισαίοι. (...) πάντα τα έργα αυτών ποιούσι προς το θεαθήναι τοις ανθρώποις, (...) Ουαὶ δε υμίν, γραμματείς και Φαρισαίοι υποκριταί, ότι κατεσθίετε τας οικίας των χηρών και προφάσει μακρὰ προσευχόμενοι· διά τούτο λήψεσθε περισσότερον κρίμα. Ουαὶ υμίν (...), ότι κλείετε την βασιλείαν των ουρανών έμπροσθεν των ανθρώπων· υμείς γαρ ουκ εισέρχεσθε, ουδὲ τους εισερχομένους αφίετε εισελθείν.” (Μτθ. κγ΄2-14). Η φαρισαΪκή υποκρισία συνίστατο στο ότι παρέβλεπαν τις σπουδαιότερες διατάξεις του νόμου, ενώ δεν παραλείπουν να καταβάλουν στο Ναό το ένα δέκατο, όχι μόνο όλων των καρπών, όπως προβλέπει ο Νόμος, αλλά επεκτείνουν αυτό και στα ευτελέστερα προϊόντα (δυόσμος, άνηθο, κύμινο), πράγμα που δεν κοστίζει. Ο Ιησούς τους κατηγορεί, γιατί δίνουν προτεραιότητα στα δευτερεύοντα, παραμελώντας τα «βαρύτερα του Νόμου», την κρίση, το έλεος, την πίστη. Ο Ιησούς δεν παραθεωρεί τις νομικές διατάξεις, αλλά καταγγέλλει την διαστρέβλωση, όπου τα ασήμαντα γίνονται πρωτεύοντα, ενώ περιθωριοποιούνται βασικές διατάξεις της αγάπης. Η αντιστροφή αυτή είναι υποκρισία, γιατί με την εύκολη τήρηση δευτερευουσών διατάξεων δημιουργείται ευσεβίστικο προσωπείο σε δυσαρμονία με το εσωτερικό του ανθρώπου. Γραμματείς και Φαρισαίοι χαρακτηρίζονται από τον Ιησού «υποκριταί», ένας χαρακτηρισμός επιτυχής, που συνδέθηκε στενά με τον χαρακτηριζόμενο, ώστε στη διάρκεια των αιώνων το “υποκριτής” να αποβεί συνώνυμο του «Φαρισαίος». Χαρακτηριστικότερο δειγμα του κηρύγματος του Κυρίου κατά της υποκρισίας αποτελεί η σημερινή παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου. Η σχετική ευαγγελική περικοπή σηματοδοτεί την έναρξη της κατανυκτικότερης περιόδου μετανοίας, αυτής του Τριωδίου. Η θέσπιση της ανάγνωσης αυτής της περικοπής μας δείχνει μας από πού μπορούμε να ξεκινήσουμε τον αυτοέλεγχό μας. Κατά την Κλίμακα του Ιωάννη Σιναίτη, η υποκρισία: “μία κατάσταση όπου το σώμα, οι εξωτερικὲς δηλαδὴ εκδηλώσεις, βρίσκεται σε αντίθεση με την ψυχή” (24.20), καταλαμβάνει τα πάντα. Άλλα λέει κάποιος και άλλα πραγματοποιεί, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τους πολιτικούς. Αυτό ενοχλεί ιδιαίτερα τους νέους, που αναζητούν το το γνήσιο και το αληθινό. Ακόμη και στην Εκκλησία, ύφος και ήθος είναι κάποτε απαράδεκτο σκανδαλίζοντας τους πιστούς. Η επικέντρωση, από εκκλησιαστικούς ταγούς σε θέματα τυπολατρείας και όχι ουσίας, “επιφάνειας και όχι πνεύματος” (Μωυσής Αγιορ.), φανερώνει πνευματική ασθένεια. Το ορθόδοξο ήθος βασίζεται σε άσκηση, ταπείνωση, αγάπη. Η Εκκλησία πρέπει να φυλάττει ακέραια την ορθή πίστη, που οδηγεί στη μετάνοια και την αγάπη. Η απομάκρυνση από το Ευαγγέλιο “θεραπεύεται” από εναρέτους μυσταγωγούς για την εν Χριστώ ζωή, όχι από υποκριτές δικαστές. Πολλοί σήμερα υποκρινόμαστε θεοσέβεια, που υποκρύπτει απιστία και ψεύδος, γιατί: “Η υποκρισία είναι μητέρα και αιτία του ψεύδους.” (Ιωάννης Σιναϊτης,), ακόμη και μίσος: “Η υπόκρισις είναι καρπός του φθόνου.” (Μέγας Βασίλειος). Η προαίρεση, άλλωστε, του ανθρώπου είναι αυτή που οδηγεί στον Θεό ή στον δαίμονα. Ο Φαρισαίος προσευχόμενος επαίρεται. Ο Τελώνης στο ναό ταπεινώνεται ειλικρινά. Η φαρισαϊκή θρησκευτικότητα ήταν σαφώς υποκριτική. Διέβαλλαν τον Χριστό, γιατί τους χάλαγε σχέδια και προγράμματα. Ο Χριστός ήλθε στον κόσμο πράος, φτωχός, ταπεινός, έξω από την φαρισαϊκή “κάστα”, γι’ αυτό οι Φαρισαίοι τον μισούσαν. Ο Χριστός ενανθρώπησε για να διακονήσει πονεμένους, να θεραπεύσει ασθενείς, να οδηγήσει σε μετάνοια αμαρτωλούς, να σώσει όλους όσους θέλουν. Η Εκκλησία πρέπει να είναι, ο χώρος της θείας χάριτος, της αγιότητος και της σωτηρίας. Αντίθετα, η υποκρισία μολύνει κάθε καλή πράξη. Η υποκρισία ευχαριστεί τη φιλαυτία, τη φιλοδοξία και τη φιλαρέσκεια .
ΕΠΙΜΥΘΙΟ: Από τη θεατρική σκηνή στη σκηνή της καθημερινότητας η υποκρισία κυριαρχεί. Επίζηλη θέση-ρόλο στην κοινωνία-θέατρο κατέχουν άνθρωποι που ξεγελούν τους διπλανούς τους και συχνά και τον εαυτό τους. Ο υποκριτής, νομίζοντας ότι εξυπηρετεί καλύτερα τις κοινωνικές του σχέσεις, στην πραγματικότητα βρίσκεται απομονωμένος εντός τειχών, που ο ίδιος έκτισε. Η οχύρωση στα τείχη της υποκρισίας-ατομισμού, αποτελεί αντικοινωνική-αυτιστική στάση. Είναι επιτυχία δαιμονικών δυνάμεων που κρύβονται μέσα στον άνθρωπο. Όλα τούτα, επειδή ο άνθρωπος δεν αρέσκεται στην προσωπικότητά του και προσπαθεί να της φορέσει “ψιμμίθια”, ανύπαρκτες αρετές και φανταστικές ικανότητες. Δυνατότητα ανάπλασης του ανθρώπου προσφέρεται από τον Θεό, αλλά κατακτιέται από τον άνθρωπο. Η πτώση των τειχών της υποκρισίας, που οδηγεί στην προσέγγιση των “εικόνων” του Θεού μεταξύ τους, θα αποτελέσει νίκη του Χριστιανισμού κατά του ειδωλολατρικού ανθρωποκεντρισμού και τον αθέου ουμανισμού.
ΒΙΝΤΕΟ:
1. ΣΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΕΛΩΝΗ ΚΑΙ ΦΑΡΙΣΑΙΟΥ: ΜΑΚ. Π. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΥ https://www.
2. ΚΩΝ. ΑΘ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Η ΥΠΟΚΡΙΣΙΑ https://www.youtube.
3. ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΚΥΚΚΟΥ: https://www.youtube.
