«Ὁ πόνος εἶναι ἡ μοναδική αἰτία γιά νά ἀποκτήσει συνείδηση τῆς ἐλευθερίας ὁ ἄνθρωπος», ἰσχυρίζεται ὁ Φ. Ντοστογιέφσκυ. Μέ ἁπλά λόγια, ἡ ἐλευθερία ἀποκτιέται μέσω τοῦ πόνου.
Μέ τόν πόνο ἀφυπνίζεται ἡ συνείδηση και, κατ΄ ἐπέκταση, ἡ ἰδέα τῆς ἐλευθερίας ἀφομοιώνεται πλήρως.
Ὁ Ντοστογιέφσκυ ἀναγνωρίζει, πώς ὑπάρχει πολύς πόνος μέσα στή ζωή, ὅμως αὐτός ὁ πόνος εἶναι λυτρωτικός.
Γράφει σχετικά:
«Ὁ ἄνθρωπος ἀγαπᾶ νά μετρᾶ τίς πίκρες του, μά δέ λογαριάζει τίς χαρές του. Ἄν τίς λογάριαζε, ὅμως, θά ἔβλεπε πώς ταιριάζουν τό ἴδιο».
Μέσω τῶν ἡρώων τοῦ ἔργου «Ἀδελφοί Καραμαζώφ», Ζωσιμά καί Ἀλιόσα, καταθέτει:
«Ἡ ζωή θά σοῦ φέρει πολλές δυστυχίες καί μέ αὐτές ἴσα ἴσα θά γίνεις εὐτυχισμένος καί θά εὐλογήσεις τή ζωή καί θά ἀναγκάσεις καί ἄλλους νά τήν εὐλογήσουν.
Ἡ ὀδύνη εἶναι ἡ ὁδός τῆς μετάνοιας ἀλλά καί τῆς χαρᾶς. Τῆς χαρᾶς, πού δίνει τό ξεπέρασμα τῆς ἀποτυχίας καί τῆς ἀπελπισίας, πού εἶναι ἡ μεγαλύτερη ἁμαρτία καί τό μοναδικό ἀδιέξοδο». Αὐτό συμπίπτει μέ τήν εὐφρόσυνη ἀπάντηση πού ἔλαβε ὁ γέροντας Σιλουανός τοῦ Ἄθω ἀπό τόν Κύριο: «Μεῖνε μέ ἐπίγνωση στήν Κόλαση καί μήν ἀπελπίζεσαι».
Ὁ κορυφαῖος συγγραφέας τῆς παγκόσμιας λογοτεχνίας σέ μέρος τοῦ ἐξαίσιου ἔργου του «Ἀδελφοί Καραμαζώφ» ἐξετάζει τό ζήτημα τῆς σχέσης τῆς ἐλευθερίας μέ τόν πόνο.
Μέ αὐτό τό κύκνειο ἄσμα του λυτρώνεται καί ψυχολογικά σάν ἄνθρωπος καί ἰδεολογικά ὡς μαχητής τῆς χριστιανικῆς ἰδέας. Ἐξωτερικεύει τήν πεποίθησή του, ὅτι μόνο ἡ αὐτογνωσία καί ἡ αὐταπάρνηση ὁδηγοῦν στήν πλήρη ἐν Χριστῷ ἐλευθερία.
Μέρος τοῦ ἔργου αὐτοῦ πραγματεύεται τήν ἐπιστροφή τοῦ Χριστοῦ στή γῆ, ὁ ὁποῖος ἐμφανίζεται στή Σεβίλλη τῆς Ἱσπανίας, τήν ἐποχή πού ἡ Ἱερά Ἐξέταση βρισκόταν σέ ἔξαρση.
Ὁ Μέγας Ἱεροεξεταστής διατάζει νά Τόν συλλάβουν καί Τόν ἐπισκέπτεται στή φυλακή. Ἐκεῖ Τοῦ ἀποδίδει κατηγορίες, ὅτι εἶναι ὁ χειρότερος αἱρετικός καί θά τιμωρηθεῖ μέ παράδοση στήν πυρά, καθώς δέν ὑπέκυψε στούς τρεῖς πειρασμούς.
Ἐπιπλέον, Τοῦ ἀναφέρει, ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὑλιστής καί δέν προτιμᾶ τήν ἐλευθερία, ὅπως τήν ὁρίζει ὁ Χριστός στή διδασκαλία του. Ἑπομένως, ὁ Χριστός ἔχει λάθος εἰκόνα τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Μ. Ἱεροεξεταστής ἀντανακλᾶ μέ τήν τοποθέτηση αὐτή τήν ὑλιστική νοοτροπία τοῦ συστήματος τῆς Παπικῆς Ἐκκλησίας στή Δύσῃ , ὅπου δέν ὑπάρχει χῶρος γιά τόν Θεάνθρωπο.
Ὁ Χριστός δέν ἀποκρίνεται στό Μέγα Ἱεροεξεταστή, ὅπως δέν ἀποκρίθηκε καί στόν Πόντιο Πιλάτο. Διότι, κατά τή χριστιανική διδαχή, ὁ ἄνθρωπος, μόνο ὅταν εἶναι ἐλεύθερος καί ἀγαπάει ἐλεύθερα, μπορεῖ νά σταθεῖ, νά ὑπάρχει, νά λειτουργεῖ, νά δημιουργεῖ, νά καθίσταται κοινωνός σέ μιά κοινωνία.
Γιά τόν Θεό, κάθε ἀναγκαστική ἀπόδειξη βιάζει τήν ἀνθρώπινη συνείδηση καί μεταβάλλει τήν πίστη σέ ἁπλή γνώση. Ὁ Χριστός μᾶς καλεῖ μέ ἐλεύθερη προαίρεση:
«Εἰ τίς θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν».
Ἡ ἐλεύθερη βούληση δέν προϋποθέτει κάποιο τίμημα. Ὁ Ντοστογιέφσκυ ἀρνεῖται κάθε σύστημα, πού θά θυσίαζε τήν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου καί θά μείωνε μέ ὁποιοδήποτε τρόπο τόν ἄνθρωπο σάν κατ’ εἰκόνα του ζῶντος Θεοῦ.
Χωρίς ἐλευθερία καί ἀλήθεια δέν ὑπάρχει εὐτυχία: «Ἐάν ὁ Υἱός ἐλευθερώση ὑμᾶς, ὄντως ἐλεύθεροι ἔσεσθε» (Ἰωάν. 8,36). Ἡ ἁμαρτία καί τό κακό δέν εἶναι μακριά ἀπό μᾶς. Εἶναι θέμα τῆς προσωπικῆς μας ἐλευθερίας καί ἐλευθερία σημαίνει εὐθύνῃ.
Εὐθύνη ἐπιλογῆς καί βούλησης. Αὐτό εἶναι ἡ Ἀλήθεια, πού ταυτίζεται μέ τόν ἐνσαρκωμένο Σωτῆρα. Γράφει σχετικά ὁ Ντοστογιέφσκυ σέ μιά ἐπιστολή του: «Ἄν μποροῦσε κάποιος νά μοῦ ἀποδείξει, ὅτι ὁ Χριστός βρίσκεται ἔξω ἀπό τήν ἀλήθεια, ἐγώ θά προτιμοῦσα νά μείνω μέ τόν Χριστό καί ὄχι μέ τήν ἀλήθεια».
Ὅλα ὅσα χρειάζεται ὁ ἄνθρωπος σέ αὐτόν τόν κόσμο καί σέ ὅλους τοὺς ἄλλους πιθανούς κόσμους, ὁ Ντοστογιέφσκυ μέ εἰλικρινῆ ἀναζήτηση καί πόνο τά βρῆκε στό πρόσωπο τοῦ Θεανθρώπου.
Ὁ Χριστός εἶναι ἡ λύσῃ γιά ὅλα τά προβλήματα, τόσο σέ προσωπικό ὅσο καί σέ κοινωνικό καί παγκόσμιο ἐπίπεδο. Ὁ Μακαριστός π. Ἰουστῖνος Πόποβιτς σέ μιά μελέτη γιά τόν Ντοστογιέφσκυ ἀναφέρει χαρακτηριστικά: «ὅπου εἶναι ἡ μορφή τοῦ Χριστοῦ ἐκεῖ γιά τόν Ντοστογιέφσκυ βρίσκεται ἡ ἀληθινή πρόοδος, ἡ ἀληθινή παιδεία, ἡ ἀληθινή χαρά, ἡ ἀληθινή ζωή, ἡ ἀληθινή σοφία καί κάθε ἀληθινή τελειότητα.
Καί ἄν ρωτήσετε τόν Ντοστογιέφσκυ, ποῦ βρίσκεται καί ποῦ φυλάσσεται ἡ μορφή τοῦ Χριστοῦ, θά σᾶς ἀπαντήσει: «Στήν Ὀρθοδοξία καί μόνο στήν Ὀρθοδοξία». Ἀπό αὐτό καταδεικνύεται ἡ ἔντονη θεολογική ἀναζήτηση τοῦ συγγραφέα.
Βασική σκέψη τοῦ συγγραφέα σέ ὅλο του τό ἔργο «Ἀδελφοί Καραμαζώφ» εἶναι πώς ὁ ἄνθρωπος γιά νά πετύχει πλήρως τὴν «ἐν Χριστῷ ἐλευθερία», ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τήν τελειότερη μορφή ἐλευθερίας, δέν ἀρκεῖ μόνο νά ταπεινωθεῖ ἀλλά καί νά προσφέρει τόν ἑαυτό του θυσία γιά τούς ἄλλους, ὑποτάσσοντας καί ἐξαφανίζοντας, μέ αὐτογνωσία, τό ἴδιον θέλημα στήν περιοχή τῆς ἀγάπης.
Οἱ ἐπισκέψεις τοῦ συγγραφέα σέ Ὀρθόδοξες Ἱερές Μονές καί ἡ μελέτη κειμένων πνευματικοῦ περιεχομένου συνετέλεσαν στήν πνευματική ἀνάταση τοῦ Ντοστογιέφσκυ καί στήν ἁγιογραφική περιγραφή τῆς ἐν Χριστῷ δυναμικῆς ἐλευθερίας, μέσω τῶν ἡρώων Ζωσιμά καί Ἀλιόσα στό ἔργο «Ἀδελφοί Καραμαζώφ».
Μέσω τοῦ ἥρωα Ζωσιμά καταθέτει: «Ἡ ταπεινοφροσύνη, ἡ γεμάτη ἀγάπη, εἶναι ἡ πιό καταπληκτική δύναμη, πιό μεγάλη ἀπό κάθε ἄλλη. Γιά αὐτό πρέπει νά φιληθοῦν μέ ἀγάπη ὁ ἀφέντης και ὁ δοῦλος, γιά νά συντελεσθεῖ ἀνάμεσά τους ἡ μεγάλη ἀνθρώπινη ἀδελφοσύνη. Πρέπει νά γίνει κανείς ὑπηρέτης τοῦ ὑπηρέτη του, ὅπως λέει καί τό Εὐαγγέλιο, ἔτσι πού νά ὑπηρετεῖ ὁ ἕνας τόν ἄλλο».
Σέ ἄλλο σημεῖο τοῦ ἔργου του, ὁ Ντοστογιέφσκυ μέσω τοῦ ἥρωα Ζωσιμά, ὁ ὁποῖος συμβουλεύει μιά γυναῖκα, πού ἐξομολογεῖται τά κρίματά της, λέει:
«Τίποτα μή φοβᾶσαι, ποτέ μή φοβᾶσαι καί μή θλίβεσαι. Μιά καί μετανοεῖς, ὅλα θά στά συγχωρέσει ὁ Θεός. Μά κι οὔτε ὑπάρχει, οὔτε μπορεῖ νά γίνει στόν κόσμο τέτοιο κρῖμα, πού νά μήν τό συγχωρέσει ὁ Κύριος, σέ κεῖνον, πού μετανοεῖ ἀληθινά. Μά κι οὔτε τό μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νά κάνει ἕνα τόσο μεγάλο ἁμάρτημα, πού θά μποροῦσε νά ἐξαντλήσει τήν ἀστείρευτη ἀγάπη τοῦ Θεοῦ.
Ἤ μήπως μπορεῖ νά ὑπάρξει ἕνα τέτοιο μεγάλο ἁμάρτημα, πού νά ξεπεράσει τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ; Φρόντιζε μονάχα γιά τήν μετάνοια, γιά τήν ἀδιάκοπη μετάνοια κι ὅσο γιά τό φόβο, διῶξε τον ἐντελῶς ἀπό τήν καρδιά σου. Πίστευε, πώς ὁ Θεός σέ ἀγαπάει τόσο, πού ἐσύ οὔτε καί νά τό φανταστεῖς δέν μπορεῖς. Σέ ἀγαπάει, παρ’ ὅλο πού ἁμάρτησες.
Σέ ἀγαπάει μέσα στήν ἁμαρτία σου. Γιά ἕναν μετανοοῦντα στόν οὐρανό χαίρονται περισσότερο, παρά γιά χίλιους ἀναμάρτητους, εἶπε ὁ Χριστός. Πήγαινε, λοιπόν, καί μή φοβᾶσαι. Μήν πικραίνεσαι μέ τούς ἀνθρώπους, μή θυμώνεις μέ τίς προσβολές …ἀφοῦ μετανοεῖς, θά πεῖ πώς ἀγαπᾷς.
Κι ὅταν θά ἀγαπᾷς, θά εἶσαι κιόλας τέκνο τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀγάπη ἐξαγνίζει τά πάντα, σώζει τά πάντα, ἀφοῦ ἐγώ πού εἶμαι, ὅπως ἐσύ, ἕνας ἁμαρτωλός ἄνθρωπος συγκινήθηκα καί σέ συμπόνεσα, πόσο περισσότερο ὁ Θεός! Ἡ ἀγάπη εἶναι κάτι ἀνεκτίμητο καί μέ αὐτή μπορεῖς ὅλο τόν κόσμο νά ἀποκτήσεις καί ὄχι μόνο τίς δικές σου, μά καί τίς ξένες ἁμαρτίες νά ἐξαγοράσεις. Πήγαινε καί μή φοβᾶσαι…».
Ὁ Ντοστογιέσκυ ἀγαποῦσε τή ζωή, γιατί καί πίστευε ἀκράδαντα στήν ἀνάσταση τῶν νεκρῶν. Ὅταν κάποιος παρακινεῖ μιά γυναῖκα, ὑποδουλωμένη σέ μιά ἀπαίσια ὄψη ζωῆς, νά πέσει στό ποτάμι καί νά τελειώνει, αὐτή τοῦ διαβάζει στό Εὐαγγέλιο ἕνα μέρος ἀπό τήν ἀνάσταση τοῦ Λαζάρου.
«Ἐγώ εἰμί ἡ ἀνάστασις καί ἡ ζωή καί ὁ πιστεύων εἰς ἐμέ κἄν ἀποθάνῃ ζήσεται». Νά τό μυστικό τῆς ζωῆς. Μέ αὐτήν τήν ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως, ὑπάρχει ἡ ἀγάπη γιά τή ζωή καί ἡ δημιουργία. Χωρίς αὐτήν, δέν ὑπάρχει νόημα.
Μάλιστα, κάτω ἀπό τόν τίτλο στό βιβλίο «Ἀδελφοί Καραμαζώφ» ἔχει βάλει τά λόγια τοῦ Χριστοῦ γιά τήν ἀνάσταση: «Ἐάν μή ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσών εἰς τήν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτός μόνος μένει. Ἐάν δέ ἀποθάνῃ πολύν καρπόν φέρει» (Ἰωάν. 12,24). Ἡ θυσία καί ὁ θάνατος ἔχουν ἀποτέλεσμα τήν ἀνάσταση. Μέ αὐτή τή χαρμόσυνη εἴδηση τῆς ἀνάστασης τελειώνει καί ὁλόκληρο τό βιβλίο.
Στό ἔργο του «Ὁ Ἠλίθιος», ὁ συγγραφέας ἔχει ὡς κεντρικό ἥρωα τόν πρίγκιπα Μίσκιν, ὁ ὁποῖος ὡς πραγματικά ἐλεύθερος καί ἀπολυτρωμένος ἐπιλέγει τόν δρόμο τοῦ καλοῦ καί ἔχει ἀγγελική μορφή.
Θεωρεῖται ἠλίθιος, ἀνόητος καί παράλογος ἀπό τούς ἄλλους, καθώς ἐκφράζει τήν πίστη του σέ μιά μεταφυσική ὑπερ-γήινη πραγματικότητα. Βλέπει ἕνα ὅραμα ὀμορφιᾶς, μέ θρησκευτική ταύτιση.
Αὐτή ἡ «ὑποκειμενική» ὀμορφιά εἶναι ἡ ἐσωτερική ὀμορφιά, πού κλείνει μέσα της τόν οὐρανό. Ὁ Μίσκιν ἐκφράζει τό «ἄλογο στοιχεῖο στόν ἄνθρωπο», μέ τό νά θεωρεῖται παράδοξος ἀπό τόν περίγυρό του, ὅπως καί ἡ ὀμορφιά σάν ἐσωτερική ἁρμονία ἀντιδιαστέλλεται μέ τή ζωή καί τίς δαιμονικές δυνάμεις τοῦ κόσμου.
Ὁ Μίσκιν ἐκφράζει τό ἀπόφθεγμα «Ἡ ὀμορφιά θά σώσει τόν κόσμο». Αὐτή ἡ λυτρωτική ὀμορφιά εἶναι ἡ ἐνσάρκωση τῆς «πνευματικῆς ὀμορφιᾶς». Ἡ ὀμορφιά σάν ψυχική ἁρμονία καί σάν ἠθική δύναμη, πού κατακτᾶται μέ τήν ἀγαθή προαίρεση καί τήν ταπείνωση, δύο γνήσιες χριστιανικές ἀρετές.
Στό πρόσωπο τοῦ Μίσκιν ταυτίζεται ἡ ταπείνωση μέ τή δύναμη καί ἐνσαρκώνεται ἡ σκέψη, ὅτι τό κακό καταρρίπτεται μέ τήν ταπείνωση τοῦ ἑαυτοῦ μας, μέ τήν κένωση.
Εἶναι ἕνας φτωχός ἱππότης, φτωχός τῷ πνεύματι, πού μέ τήν τρομερή δύναμη τῆς ταπείνωσης, δηλαδή μέ τήν ὀμορφιά τῆς καλοσύνης του, θά σώσει τούς ἀνθρώπους. Στό σημεῖο αὐτό τό ἰδανικό τῆς ὀμορφιά σχετίζεται μέ τήν ἰδέα τοῦ Χριστοῦ.
Ὁ Ντοστογιέφσκυ, μέχρι τό θάνατό του, εἶχε ὡς ἀχώριστο σύντροφο τό Εὐαγγέλιο, τό ὁποῖο ἀποτέλεσε πηγή ἔμπνευσης γιά τά βιβλία του. Μέσα ἀπό τό Εὐαγγέλιο ἀντλοῦσε τά θέματά του καί τούς χαρακτῆρες τῶν ἡρώων του.
Μέσα στό Εὐαγγέλιο βρῆκε τήν ἀλήθεια, πού δέν εἶναι ἄλλη ἀπό τόν ἴδιο τό Χριστό. Τόν Κύριό μας, πού εἶπε: «Ἐγώ εἰμί ἡ ἀλήθεια» (Ἰωάν. 14,6) καί
«Γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς» (Ἰωάν. 8,32).
Κατά τόν συγγραφέα: «δέν ὑπάρχει πιό ἀγαθό, πιό βαθύ καί πιό τέλειο ἀπό τό Χριστό. Κι ἄν ὁ Χριστός εἶναι τό πιό βαθύ καί τέλειο ἀγαθό, τότε δέν μπορεῖ παρά νά εἶναι καί ἡ πιό μεγάλη ἀλήθεια, ἡ ἀπόλυτη ἀλήθεια.
Γιατί στόν Χριστό, ὡς Θεό, ταυτίζεται τό ἀπόλυτο ἀγαθό καί ἡ ἀπόλυτη ἀλήθεια, ὅπως ταυτίζεται καί ἡ ἀπόλυτη ὀμορφιά». Αὐτή ἡ ὀμορφιά τοῦ Χριστοῦ εἶναι ἡ σωτήρια θεία ὀμορφιά τοῦ σαρκωμένου Κυρίου, τοῦ προτύπου τῆς τέλειας ἠθικῆς ὀμορφιᾶς.
