Δρ. ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΤΣΕΝΤΟΣ
Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΥΠΟ ΔΙΩΓΜΟΝ
ΣΤΗ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ
Ἂν προηγούμενες μελέτες μας κατέδειξαν πέραν πάσης ἀμφιβολίας ὄχι ἁπλῶς τὸν βαθύτατα ἀντιχριστιανικὸ προσανατολισμό, ἀλλὰ κυριολεκτικὰ τὸ ἀντιχριστιανικὸ μένος τῆς ἡγετικῆς ὁμάδας τῶν Ναζί1, καὶ πρὸ πάντων καὶ κατεξοχὴν τοῦ ἰδίου τοῦ Χίτλερ2, ἂν στὶς δύο τελευταῖες μελέτες μας εἴδαμε τὸν ὕπουλο τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο οἱ Ναζί, εὐθὺς μὲ τὴν ἄνοδό τους στὴν ἐξουσία, ἐπιδίωξαν νά «ἁλώσουν» τὴν Καθολικὴ Ἐκκλησία στὴ Γερμανία (μὲ δέλεαρ τὸ Κονκορδάτο)3 καὶ τὶς Προτεσταντικὲς Ἐκκλησίες (μὲ δέλεαρ κυρίως τὴν ἑνοποίηση τῶν περιφερειακῶν Προτεσταντικῶν Ἐκκλησιῶν σὲ μία ἑνιαία «Γερμανικὴ Εὐαγγελικὴ Ἐκκλησία»)4, ἂν ὅλα αὐτὰ τὰ ἔχουμε συνειδητοποιήσει πλέον καὶ τὰ γνωρίζουμε, δύσκολα ὅμως θὰ φανταζόταν κανεὶς ὅτι ὁ Χριστιανισμὸς στὴ ναζιστικὴ Γερμανία βρέθηκε ἀντιμέτωπος μὲ ἕναν ἐντελῶς ὠμὸ καὶ ἀπροκάλυπτο διωγμό.
Στὸν πρόλογο τῆς ἔκθεσης τοῦ Ἀμερικανικοῦ Γραφείου Στρατηγικῶν Ὑπηρεσιῶν (OSS, προδρόμου τῆς CIA) μὲ ἡμερομηνία 6 Ἰουλίου 1945, ποὺ ὑπογράφει ὁ καθηγητὴς Richard Boney μὲ τίτλο “The Nazi Master Plan: The Persecution of the Christian Churches”, σημειώνεται: «Σὲ ὅλη τὴν περίοδο τῆς ἐθνικοσοσιαλιστικῆς διακυβέρνησης, οἱ θρησκευτικὲς ἐλευθερίες στὴ Γερμανία καὶ στὶς κατεχόμενες περιοχὲς ὑπονομεύθηκαν σοβαρά. Οἱ διάφορες χριστιανικὲς Ἐκκλησίες ἀποκόπτονταν συστηματικὰ ἀπὸ τὴν ἀποτελεσματικὴ ἐπικοινωνία μὲ τὸν λαό. Περιορίσθηκαν ὅσο ἦταν δυνατὸν στὴν ἐκτέλεση στενὰ θρησκευτικῶν λειτουργιῶν, καὶ ἀκόμη καὶ μέσα σὲ αὐτὴ τὴ στενὴ σφαῖρα δραστηριοτήτων ὑποβάλλονταν σὲ ὅσα ἐμπόδια οἱ Ναζὶ τόλμησαν νὰ ἐπιβάλουν. Αὐτὰ τὰ ἀποτελέσματα ἐπιτεύχθηκαν ἐν μέρει μὲ νόμιμα καὶ ἐν μέρει μὲ παράνομα καὶ τρομοκρατικὰ μέσα»5.
Πρόκειται γιὰ ἕνα θέμα ποὺ εἶναι ἐλάχιστα γνωστό. Συνήθως, τὸ πολὺ πολὺ θὰ μποροῦσε κάποιος νὰ βρεῖ σποραδικές, μεμονωμένες ἀναφορές – νά, ὅπως ὅταν ὁ Ἀλέξανδρος Τσιριντάνης ἔφερνε ὡς παράδειγμα ὠμῆς καὶ ἀπροκάλυπτης ἐχθρότητας κατὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ τὴν κατάσταση στὴ ναζιστικὴ Γερμανία, «ὅταν στὴ Βαυαρία, τὸ 1935, κατέβαζαν ἀπὸ τὰ σχολεῖα τοὺς Ἐσταυρωμένους καὶ τοὺς πετοῦσαν στὸ κάρρο»6. Καὶ ὅμως, ὁ Χριστιανισμὸς στὴ ναζιστικὴ Γερμανία δὲν βρέθηκε ἀντιμέτωπος ἁπλῶς μὲ μεμονωμένες ἐπιθέσεις· βρέθηκε ἀντιμέτωπος μὲ ἕναν ἀληθινὸ πόλεμο. Ἕναν πόλεμο, μάλιστα, σχεδὸν ὁλοκληρωτικό, ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ τελικὸς σκοπός του ἦταν ὁ πλήρης ἐξοβελισμὸς τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπὸ τὸν δημόσιο βίο. Πραγματικά, ὅπως θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια, δὲν ὑπῆρξε πτυχὴ τῆς παρουσίας τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸν δημόσιο βίο ποὺ νὰ μὴν πολεμήθηκε συστηματικὰ καὶ ἀπροκάλυπτα.
Ὁ πόλεμος κατὰ τοῦ χριστιανικοῦ τύπου
Τὴ στιγμὴ τῆς ἀνόδου τῶν Ναζὶ στὴν ἐξουσία, ὁ χριστιανικὸς τύπος στὴ Γερμανία γνώριζε ἰδιαίτερη ἀκμή. Αὐτὸς ὅμως ὁ τόσο ἀκμαῖος χριστιανικὸς τύπος ἀντιμετώπισε εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς τὴν ἀπροκάλυπτη ἐχθρότητα τοῦ καθεστῶτος, ἡ ὁποία γρήγορα κλιμακώθηκε σὲ ἀληθινὸ πόλεμο. Οἱ Ναζὶ ἔβαλαν στὸ στόχαστρο τόσο τὰ ἴδια τὰ χριστιανικὰ ἔντυπα, ὅσο καὶ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ βρίσκονταν πίσω ἀπὸ αὐτά. Θὰ ἀναφέρουμε ἐδῶ λίγα μόνο παραδείγματα, ποὺ πιστοποιοῦν τοῦ λόγου τὸ ἀληθές.
Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τοῦ Fritz Gerlich, ἐκδότη τῆς ἑβδομαδιαίας καθολικῆς ἐφημερίδας τοῦ Μονάχου Der Gerade Weg (Ὁ Εὐθὺς Δρόμος), μὲ πάνω ἀπὸ 40.000 ἀναγνῶστες τὸ 1932. Μέσα ἀπὸ τὶς στῆλες τῆς ἐφημερίδας του, ὁ Gerlich ἀσκοῦσε δριμύτατη κριτικὴ στὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ κίνημα, διακρίνοντας ἀπὸ πολὺ νωρὶς αὐτὰ ἀκριβῶς ποὺ ἑκατομμύρια Γερμανοὶ ἀδυνατοῦσαν νὰ δοῦν.Πολὺ χαρακτηριστικά, σὲ ἄρθρο του τῆς 31 Ἰουλίου 1932 στὴν ἐφημερίδα Der Gerade Weg εἶχε γράψει, σχεδὸν προφητικά: «Ἐθνικοσοσιαλισμὸς σημαίνει: ἐχθρότητα μὲ τὰ γειτονικὰ ἔθνη, τυραννία στὸ ἐσωτερικό, ἐμφύλιος πόλεμος, παγκόσμιος πόλεμος, ψέμματα, μῖσος, ἀδελφοκτονία καὶ ἀπεριόριστη ἔνδεια». Ἀναλογισθεῖτε πόσο μεγάλη διορατικότητα μαρτυροῦν αὐτὰ τὰ λόγια, γραμμένα, ἂς τὸ ἐπαναλάβουμε, μόλις τὸ 1932! Τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστὼς δὲν μποροῦσε νὰ ἀνεχθεῖ τέτοιες φωνές. Ὁ Fritz Gerlich συνελήφθη τὸν Μάρτιο τοῦ 1933 καὶ ὁδηγήθηκε στὸ στρατόπεδο συγκεντρώσεως τοῦ Νταχάου, ὅπου καὶ δολοφονήθηκε κατὰ τὴ λεγόμενη «Νύκτα τῶν Μεγάλων Μαχαιριῶν» (Nacht der langen Messer), στὶς 30 Ἰουνίου 1934.
Ὁ Nikolaus Gross (1898-1945), χριστιανὸς συνδικαλιστής, μέλος τοῦ Καθολικοῦ Ἐργατικοῦ Κινήματος (Katholische Arbeitnehmer-Bewegung) καὶ ἐκδότης τῆς ἐφημερίδας τοῦ Κινήματος μὲ τίτλο Westdeutsche Arbeiterzeitung, ἦταν ἐπίσης σφοδρὸς ἐπικριτὴς τοῦ ἐθνικοσοσιαλιστικοῦ κινήματος. Μετὰ τὴν ἄνοδο τῶν Ναζὶ στὴν ἐξουσία, ἡ κυκλοφορία τῆς ἐφημερίδας ἀπαγορεύθηκε γιὰ τρεῖς μῆνες τὸν Μάρτιο τοῦ 1933, γιὰ νὰ ἀπαγορευθεῖ ὁριστικὰ στὶς 19 Νοεμβρίου τοῦ 1938, ἐνῷ ὁ ἴδιος ὁ Gross κηρύχθηκε «ἐχθρὸς τοῦ κράτους». Ὁ Gross τελικὰ συνελήφθη μετὰ τὸ ἀποτυχημένο πραξικόπημα κατὰ τοῦ Χίτλερ τὸν Ἰούλιο τοῦ 1944, καταδικάσθηκε σὲ θάνατο ἀπὸ τὸ Λαϊκὸ Δικαστήριο (Volksgerichtshof), ὑπὸ τὴν προεδρία τοῦ περιώνυμου Roland Freis- ler, καὶ ἐκτελέσθηκε στὶς 23 Ἰανουαρίου 1945. Ἁγιοποιήθηκε ἀπὸ τὸν Πάπα Ἰωάννη Παῦλο Β΄ τὸ 2001.
Χαρακτηριστικὴ εἶναι καὶ ἡ περίπτωση τοῦ σημαντικοῦ ρωμαιοκαθολικοῦ φιλοσόφου καὶ χριστιανοῦ διανοητῆ Dietrich von Hildebrand (1889-1977), τόν «Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνα» κατὰ τὸν Πάπα Πῖο ΙΒ΄. Ὁ von Hildebrand δὲν δίσταζε νὰ ἐλέγχει ἀνοικτὰ τὸν Ἐθνικοσοσιαλισμό, τὸν ὁποῖο εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς κατανόησε ὡς κάτι τὸ βαθύτατα ἀντιχριστιανικό. Συνεπείᾳ τούτου, ὁ von Hildebrand βρέθηκε ὑπὸ διωγμὸν γιὰ μεγάλο μέρος τῆς ζωῆς του.
Ἦταν σφοδρὸς ἐπικριτὴς τοῦ ἐθνικοσοσιαλισμοῦ ἤδη ἀπὸ τὸ 1921, καὶ κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ναζιστικοῦ πραξικοπήματος τοῦ Μονάχου τὸ 1923 ἀναγκάσθηκε νὰ φύγει γιὰ λίγο ἀπὸ τὴν πόλη γιὰ τὴν ἀσφάλειά του.
Μὲ τὴν ἄνοδο τῶν Ναζὶ στὴν ἐξουσία τὸ 1933, ἀναγκάσθηκε νὰ ἐγκαταλείψει τὴ Γερμανία, καταφεύγοντας πρῶτα στὴν Ἰταλία καὶ κατόπιν στὴ Βιέννη, ὅπου ἵδρυσε τὴν ἑβδομαδιαία θρησκευτικὴ καὶ ἀντιναζιστικὴ ἐφημερίδα Der Christliche Ständestaat (= Τὸ Χριστιανικὸ Ἑταιρικὸ Κράτος). Οἱ Ναζὶ ἔφθασαν μέχρι τοῦ σημείου νὰ τὸν καταδικάσουν ἐρήμην σὲ θάνατο. Μετὰ τὸ Anschluss καὶ τὴν προσάρτηση τῆς Αὐστρίας στὸ γερμανικὸ Γ΄ Ράιχ, ὁ von Hildebrand βρισκόταν στὴν κορυφὴ τῆς λίστας τῶν καταζητουμένων ἀπὸ τὴ Γκεστάπο. Κατόρθωσε τελικὰ νὰ διαφύγει στὴν Ἑλβετία, ὅπου ἔμεινε περὶ τοὺς 11 μῆνες κοντὰ στὸ Fribourg, γιὰ νὰ περάσει κατόπιν στὴ Γαλλία, ὅπου καὶ δίδαξε στὸ Καθολικὸ Πανεπιστήμιο τῆς Τουλούζης. Μετὰ τὴ συνθηκολόγηση τῆς Γαλλίας ἀναγκάσθηκε νὰ κρύβεται, καὶ χάρη στὴν ἡρωικὴ βοήθεια Γάλλων κατόρθωσε νὰ δραπετεύσει στὴν Πορτογαλία, ἀπὸ ὅπου διέπλευσε τὸν Ἀτλαντικό, καταφεύγοντας στὴ Βραζιλία, καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὴ Νέα Ὑόρκη, ὅπου δίδαξε Φιλοσοφία στὸ Ἰησουϊτικὸ Πανεπιστήμιο Fordham στὸ Rose Hill στὸ Bronx.
Θὰ μποροῦσαν νὰ μνημονευθοῦν ἐδῶ καὶ ἄλλα παραδείγματα, ἀλλὰ ἡ ἀναφορά τους θὰ κινδύνευε νὰ ἀποπροσανατολίσει, ἀφήνοντας κάποιον μὲ τὴν αἴσθηση ὅτι τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστὼς ἐδίωκε ἁπλῶς συγκεκριμένα πρόσωπα, ὅποια τολμοῦσαν νὰ ἀσκήσουν κριτικὴ ἐναντίον του. Ὅμως ὄχι! Στὸ στόχαστρο τοῦ καθεστῶτος βρισκόταν ὁ ἴδιος ὁ χριστιανικὸς τύπος, τὸ χριστιανικὸ ἔντυπο καθ’ ἑαυτό. Ὁ πόλεμος ἐναντίον του κλιμακώθηκε περαιτέρω καὶ ἔγινε ἐντελῶς ἀπροκάλυπτος μετὰ τὴν ἀνοικτὰ ἀντιναζιστικὴ ἐγκύκλιο τοῦ Πάπα Πίου ΙΑ΄ »Mit brennender Sorge« τοῦ Μαρτίου τοῦ 1937, μὲ ἑκατοντάδες συλλήψεις καὶ κλείσιμο χριστιανικῶν ἐντύπων. Τὸ 1941 ὁ ὑπουργὸς Προπαγάνδας Γκαῖμπελς ἀπαγόρευσε τὴν κυκλοφορία ὅλων τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐντύπων μὲ τὸ πρόσχημα τῆς… «ἔλλειψης χάρτου»7.
Ἐνδεικτικὸ τῶν διαστάσεων τοῦ πολέμου κατὰ τοῦ καθολικοῦ τύπου εἶναι ἕνα ἐντυπωσιακὸ στοιχεῖο ποὺ καταγράφει ἡ εἰδικὴ σὲ θέματα ναζιστικῆς Γερμανίας καὶ Ὁλοκαυτώματος ἱστορικὸς Lauren Faulkner Rossi: ὅτι ὁ καθολικὸς τύπος τῆς Γερμανίας συρρικνώθηκε ἀπὸ τὰ 435 περιοδικὰ ποὺ κυκλοφοροῦσαν τὸ 1934 σὲ μόλις… 7 ποὺ κυκλοφοροῦσαν –καὶ πῶς κυκλοφοροῦσαν!– τὸ 19438.
Ὁ πόλεμος κατὰ τῆς χριστιανικῆς ἐκπαίδευσης
Παράλληλα μὲ τὸν πόλεμο κατὰ τοῦ χριστιανικοῦ τύπου, τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστὼς στὴ Γερμανία ἐξαπέλυσε καὶ ἕνα σφοδρότατο πόλεμο κατὰ τῆς χριστιανικῆς ἐκπαίδευσης. Σημειωτέον ὅτι στὴ Γερμανία ἡ καθολικὴ ἐκπαίδευση εἶχε μακρὰ παράδοση καὶ ἰσχυρὴ παρουσία.
Ὁ πόλεμος κατὰ τῆς χριστιανικῆς ἐκπαίδευσης πῆρε ἀρχικὰ τὴ μορφὴ τοῦ ἀνοικτοῦ ἐκφοβισμοῦ καὶ ἐκβιασμοῦ τῶν γονέων, ποὺ ὑποτίθεται ὅτι μποροῦσαν νὰ ἐπιλέξουν ἐλεύθερα τὸν τύπο τοῦ σχολείου στὸ ὁποῖο ἐπιθυμοῦσαν νὰ φοιτήσει τὸ παιδί τους. Γνωρίζουμε ὅτι τοὐλάχιστον τὸ 1937 οἱ γονεῖς καλοῦνταν νὰ ὑπογράψουν τὴ σχετικὴ δήλωση ἐπιλογῆς τοῦ σχολείου ἐνώπιον δύο μαρτύρων, οἱ ὁποῖοι ἦταν κρατικοὶ ὑπάλληλοι, συνήθως ἔνστολοι. Αὐτοὶ δὲν παρέλειπαν νὰ ἀφήσουν ὑπαινιγμοὺς γιὰ πιθανὰ μελλοντικὰ προβλήματα ποὺ θὰ ἀντιμετώπιζαν οἱ γονεῖς ἢ καὶ γιὰ ἀπώλεια τῆς ἐργασίας τους, ἂν ἐπέλεγαν καθολικὰ σχολεῖα.Χαρακτηριστικὴ τῶν μεθόδων ἐκφοβισμοῦ ποὺ χρησιμοποιοῦσαν οἱ Ναζὶ εἶναι μιὰ ἐπιστολὴ ποὺ ἀπέστειλε στὸν ἐπίσκοπό του ἕνας καθολικὸς ἐργάτης ἀπὸ τὴν πόλη Speyer, μιὰ πόλη 40.000 κατοίκων στὸν Ρῆνο. Ὁ συντάκτης τῆς ἐπιστολῆς ἐξηγοῦσε τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἐξαναγκάσθηκε νὰ ἐπιλέξει ἕνα κρατικὸ σχολεῖο, ἀντὶ τοῦ κα- θολικοῦ ποὺ ἐπιθυμοῦσε, γιὰ τὸ παιδί του: «Μοῦ εἶπαν νὰ πάω στὰ γραφεῖα τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐνορίας. Φθάνοντας ἐκεῖ, δήλωσα ὅτι ἤθελα τὸ ρωμαιοκαθολικὸ σχολεῖο καὶ ἑτοιμάσθηκα νὰ φύγω. Ὁ τοπικὸς Ναζὶ ἀξιωματοῦχος μοῦ ὑπέδειξε νὰ μείνω καὶ ἔγραψε ἕνα σημείωμα πρὸς τὴν ἑταιρεία μου, δηλώνοντάς μου ὅτι λόγῳ τῆς ἐπιλογῆς μου θὰ ἀπολυόμουν ἀπὸ τὴν ἐργασία μου. Ἕνας ἀστυνομικὸς μοῦ εἶπε τότε ὅτι, ἂν δὲν ἄλλαζα γνώμη, δὲν θὰ ἀποκτοῦσα ποτὲ ξανὰ δημόσια θέση»9.
Ἐννοεῖται ὅτι ἡ Καθολικὴ Ἐκκλησία στὴ Γερμανία διαμαρτυρήθηκε γιὰ αὐτὲς τὶς πρακτικές. Ὅταν μάλιστα τὸ 1937 οἱ ἀρχὲς τῆς Ἄνω Βαυαρίας προσπάθησαν νὰ ἀντικαταστήσουν τὰ σχολεῖα τῆς Ἐκκλησίας μέ «κοινοτικὰ σχολεῖα», ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Μονάχου καὶ Καρδινάλιος Michael von Faulhaber ἀντιστάθηκε σθεναρά10. Ἀλλὰ βέβαια τὸ σχέδιο τοῦ καθεστῶτος προχώρησε. Στὶς 27 Ὀκτωβρίου 1938 ὁ ὑπουργὸς τῶν Ἐσωτερικῶν τῆς Βαυαρίας Adolf Wagner ἀνήγγειλε πανηγυρικά: «Τὰ σχολεῖα τῆς Ἐκκλησίας σὲ ὅλη τὴ Βαυαρία ἔχουν πλέον μετατραπεῖ σὲ κοινοτικὰ σχολεῖα».
Ἕνα πρόσθετο πρόβλημα μὲ τὸ κλείσιμο τῶν καθολικῶν σχολείων ἦταν ὅτι καταδίκαζε σὲ ἀνεργία τὸ διδακτικὸ προσωπικὸ ποὺ ἀπασχολεῖτο σὲ αὐτά, τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖτο κατὰ βάσιν ἀπὸ μοναχὲς μὲ τὰ ἀνάλογα ἀκαδημαϊκὰ προσόντα. Τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστὼς βρῆκε ἕναν ὕπουλο τρόπο νά «ἀντιμετωπίσει» τὸ πρόβλημα, προωθώντας παράλληλα τὸν ἀκήρυκτο πόλεμο ποὺ διεξῆγε ἐνάντια στὴν Καθολικὴ Ἐκκλησία: Ἀνακοίνωσε ὅτι οἱ μοναχὲς ποὺ θὰ ἀποκήρυσσαν τοὺς ὅρκους τους θὰ ἀποκτοῦσαν αὐτομάτως δικαίωμα σὲ κρατικὴ ἀπασχόληση, μὲ ἐγγυημένη μισθοδοσία καὶ συνταξιοδότηση. Ἐννοεῖται βεβαίως ὅτι δὲν ἐπρόκειτο ἀκριβῶς γιὰ αὐτὸ ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἐπαγγελματικὴ ἀποκατάσταση. Ὁ Karol Josef Gajewski ἀναφέρει ἕνα παράδειγμα ἀπὸ τὴν πόλη τοῦ Baden, ὅπου 41 μοναχές, οἱ περισσότερες πρώην δασκάλες, ἐργάζονταν τὸ 1938 σὲ ἕνα ἐργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας11.
Ὅσο φανερὸς καὶ ἂν γίνεται ὁ πόλεμος τοῦ ἐθνικοσοσιαλιστικοῦ καθεστῶτος ἐνάντια στὴ χριστιανικὴ ἐκπαίδευση στὴ Γερμανία, εἶναι δύσκολο γιὰ τὸν ἄνθρωπο τῆς ἐποχῆς μας νὰ ἀντιληφθεῖ τὶς διαστάσεις του. Ὡς ἐνδεικτικὸ αὐτῶν τῶν διαστάσεων ἀρκεῖ νὰ σημειώσουμε ὅτι, σύμφωνα μὲ ὑπολογισμούς, ἕως τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1939 εἶχαν κλείσει περισσότερα ἀπὸ 10.000 καθολικὰ σχολεῖα, καὶ μέχρι τὰ τέλη Ἀπριλίου ἡ ἐφημερίδα London Catholic Herald ἀνέφερε ὅτι 3.300 ἀκόμα σχολεῖα εἶχαν καταργηθεῖ μὲ διάταγμα ἐν μιᾷ νυκτί, σὲ αὐτὸ ποὺ περιγράφεται ὡς «μαύρη μέρα γιὰ τοὺς Καθολικοὺς στὴ Ρηνανία»12.
Ὁ σημαντικὸς Βρετανὸς ἱστορικὸς Richard J. Evans, συγγραφέας μεταξὺ ἄλλων μιᾶς περίφημης τριλογίας βιβλίων γιὰ τὸ Γ΄ Ράιχ ποὺ ἐκδόθηκε μεταξὺ 2003 καὶ 2008 καὶ ἀποτελεῖ σύμφωνα μὲ πολλοὺς ἱστορικοὺς τὴν ἐκτενέστερη καὶ περιεκτικώτερη ἐξιστόρηση τῆς ἀνόδου καὶ τῆς πτώσης τοῦ ναζιστικοῦ καθεστῶτος στὴ Γερμανία, σημειώνει ὅτι, μέχρι τὸ 1939, ὅλα τὰ καθολικὰ σχολεῖα εἶχαν κλείσει ἢ εἶχαν μετατραπεῖ σὲ ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα ἐλεγχόμενα ἀπὸ τὸ κράτος13.
Ὁ πόλεμος κατὰ τῶν χριστιανικῶν προνοιακῶν ἱδρυμάτων
Μετὰ τὴν ἐπίθεση ἐνάντια στὰ χριστιανικὰ ἔντυπα καὶ τὴν ἐλεγχόμενη ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία ἐκπαίδευση, ἦλθε ἡ σειρὰ τῶν πολλῶν προνοιακῶν ἱδρυμάτων ποὺ διατηροῦσε ἡ Ἐκκλησία νὰ μποῦν στὸ στόχαστρο τοῦ καθεστῶτος. Τὸ πρόσχημα ἐδῶ ἦταν οἱ ἀνάγκες τοῦ πολέμου.
Ἰδιαίτερα ἀπὸ τὸ 1941 καὶ ἑξῆς, ἄρχισαν συστηματικὲς ἐπιτάξεις τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἱδρυμάτων προνοίας, μὲ τὸ πρόσχημα ὅτι αὐτὰ χρειάζονταν γιὰ τὴν κάλυψη ἀναγκῶν τοῦ πολέμου, ὅπως γιὰ τὴ λειτουργία σὲ αὐτὰ νοσοκομείων ἢ γιὰ τὴ στέγαση προσφύγων καὶ παιδιῶν. Ἂν καὶ τὸ πρόσχημα τῆς ἐπίταξης δὲν ἄφηνε πολλὰ περιθώρια ἀντίδρασης, ἐν τούτοις οἱ ἄνθρωποι τῆς Ἐκκλησίας δὲν μποροῦσαν νὰ κλείνουν τὰ μάτια μπροστὰ στὸ γεγονὸς ὅτι ἐπιταχθέντα ἀκίνητα χρησιμοποιοῦνταν… γιὰ τοὺς πιὸ ἄσχετους λόγους14.
Ὁ καθολικὸς ἐπίσκοπος τοῦ Münster, Clemens August Graf von Galen, περίφημος γιὰ τὴν ἀνοικτή «ἀντιπολίτευσή» του πρὸς τὸν Ἐθνικοσοσιαλισμὸ καὶ τὶς θαρραλέες ἐπιθέσεις του ἀπὸ ἄμβωνος ἐνάντια στὶς ναζιστικὲς πρακτικές, ἐπιτέθηκε ἀνοικτὰ ἐνάντια στὴν Γκεστάπο γιὰ τὴν ἐπίταξη ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας καὶ τὴ χρήση ἐκκλησιαστικῶν ἱδρυμάτων γιὰ τοὺς δικούς της σκοπούς, μὲ κάποια ἀπὸ αὐτὰ νὰ μετατρέπονται σέ… κινηματογράφους καὶ οἴκους ἀνοχῆς15.
Ὁμοίως, ὁ παπικὸς Νούντσιος στὴ Γερμανία Cesare Orsenigo καὶ ὁ Καρδινάλιος Bertram προέβησαν σὲ ἐπανειλημμένες διαμαρτυρίες γιὰ τὶς ἐπιτάξεις αὐτές. Ἡ ἀπάντηση ποὺ ἔλαβαν ἦταν ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ περιμένουν ἀκόμη περισσότερες ἐπιτάξεις «λόγῳ τῶν ἀναγκῶν τοῦ πολέμου»16.
Ὁ πόλεμος κατὰ τοῦ κλήρου
Τὸ ἀντιχριστιανικὸ μένος τῶν Ἐθνικοσοσιαλιστῶν, ποὺ εἴδαμε διὰ πολλῶν σὲ προηγούμενες μελέτες μας, ἐκδηλωνόταν παράλληλα καὶ ὡς ἀποστροφὴ γιὰ τὸν χριστιανικὸ κλῆρο. Ἂς μὴ λησμονοῦμε τὰ ἀποκαλυπτικὰ λόγια τοῦ ἴδιου τοῦ Χίτλερ: «Τὸ κακὸ ποὺ ροκανίζει τὰ ζωτικά μας στοιχεῖα εἶναι οἱ ἱερεῖς μας, καὶ τῶν δύο δογμάτων. Δὲν μπορῶ πρὸς τὸ παρὸν νὰ τοὺς δώσω τὴν ἀπάντηση γιὰ τὴν ὁποία πᾶνε γυρεύοντας, ἀλλὰ δὲν θὰ τοὺς κοστίσει τίποτα νὰ περιμένουν»17. Δὲν εἶναι περίεργο ποὺ ἡ ἐθνικοσοσιαλιστικὴ προπαγάνδα δὲν ἔχανε εὐκαιρία νὰ μειώσει τὸν κλῆρο, μετερχόμενη κάθε θεμιτὸ καὶ ἀθέμιτο μέσο.
Ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἐθνικοσιαλιστικῆς προπαγάνδας κατὰ τοῦ κλήρου εἶναι τὸ ἐξόφθαλμα ἀντικληρικαλιστικὸ ἔργο τοῦ Anderl Kern «Ὁ τελευταῖος χωρικός» (»Der letzte Bauer«), ποὺ παίχθηκε παντοῦ στὴ Γερμανία στὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1930 μὲ διθυραμβικὲς κριτικές.
Προπαγανδιστική αφίσα εποχής
Πρωταγωνιστὲς ἕνας ἐνοριακὸς ἱερέας μὲ ἕνα νόθο παιδί καὶ μιὰ ἀκαταμάχητη ἕλξη γιὰ τὸ ἀντίθετο φῦλο καὶ τὸ εὔκολο χρῆμα, ἕνας νεαρὸς δόκιμος ἱερέας ποὺ φθάνει στὸ σπίτι ἀνακοινώνοντας ὅτι ἔχει ἀπολέσει τὴν ἀγάπη του γιὰ τὴν Ἐκκλησία, καὶ μιὰ ἀγρότισσα μητέρα ποὺ ἐπιχειρεῖ νὰ δολοφονήσει ἕναν ὑπηρέτη, κρατώντας ἕνα ροζάριο στὸ ἕνα χέρι καὶ ἕνα στιλέτο στὸ ἄλλο. Στὸ τέλος τοῦ ἔργου, ὁ νεαρὸς δόκιμος ἱερέας ξεπροβάλλει ὡς ἀληθινὸς Γερμανὸς ἥρωας, παραιτούμενος ἀπὸ τὴν ἱεροσύνη καὶ ὑποσχόμενος νὰ γίνει πατέρας μιᾶς μεγάλης οἰκογένειας γιὰ τὴ μελλοντικὴ ἀσφάλεια τῆς ἀρίας φυλῆς.
Ὅπως θὰ ἀνέμενε κανείς, ὁ ἀντικληρικαλισμὸς τοῦ Ναζισμοῦ δὲν ἔμεινε στὸ ἐπίπεδο τῆς προπαγάνδας. Χιλιάδες ἱερεῖς καὶ μοναχοὶ ἔπεσαν θύματα στοχευμένων ἐπιθέσεων μὲ χαλκευμένες κατηγορίες, συνήθως γιὰ λαθρεμπόριο συναλλάγματος καί «ἀνηθικότητα» (ὅπου ὡς τέτοια νοεῖτο βασικὰ ἡ ὁμοφυλοφιλία ἢ ἡ παιδεραστία).
Ἡ Γκεστάπο φρόντιζε νὰ δημιουργεῖ «στοιχεῖα». Οἱ New York Times δημοσίευσαν τὸν Μάιο τοῦ 1936 κείμενο ποὺ ἀναφερόταν σὲ πολλὲς περιπτώσεις ἱερέων ποὺ καλοῦνταν σὲ δωμάτια ξενοδοχείων, γιὰ νὰ κοινωνήσουν ἑτοιμοθάνατους. Μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι, ὅταν ὁ ἱερέας ἔμπαινε στὸ δωμάτιο, τὸν περίμενε μιὰ πόρνη στρατολογημένη ἀπὸ κυβερνητικοὺς πράκτορες. Οἱ φωτογραφίες ποὺ τραβιοῦνταν προσκομίζονταν στὰ δικαστήρια ὡς ἀκλόνητη ἀπόδειξη διαφθορᾶς18.
Οἱ δίκες γιά «ἀνηθικότητα» ἔφθασαν στὸ ἀποκορύφωμά τους τὸ 1935-36. Ἡ ναζιστικὴ ἐφημερίδα Der Stürmer τοῦ διαβόητου ἀντισημίτη καὶ ἀντιχριστιανοῦ Julius Streicher κυκλοφοροῦσε μέχρι καὶ ἐμετικὰ πορνογραφικὰ σκίτσα ποὺ ἐνέπλεκαν ἱερεῖς καὶ μοναχούς – οἱ πρακτικὲς τοῦ Streicher ἦταν τόσο ἐμετικές, ὥστε εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι μετὰ τὸν πόλεμο, κατὰ τὴ Δίκη τῆς Νυρεμβέργης, οἱ ἴδιοι οἱ ὑπόλοιποι κατηγορούμενοι Ναζὶ ἡγέτες τὸν ἀπέφευγαν ἐπιδεικτικά.
Ὁ Wilhelm Braun, ἕνας καθολικὸς θεολόγος ἀπὸ τὸ Μόναχο, ἔγινε ὁ πρῶτος ἄνθρωπος τῆς Ἐκκλησίας ποὺ στάλθηκε σὲ στρατόπεδο συγκεντρώσεως, καὶ συγκεκριμένα στὸ στρατόπεδο συγκεντρώσεως τοῦ Νταχάου19. Πολὺ γρήγορα τὰ στρατόπεδα συγκεντρώσεως ἄρχισαν νὰ γεμίζουν ἀπὸ ἱερεῖς. Στὶς μακρινὲς Ἡνωμένες Πολιτεῖες διοργανώθηκαν ἐκδηλώσεις διαμαρτυρίας γιὰ τὶς μεθοδεύσεις αὐτὲς τοῦ ναζιστικοῦ κα- θεστῶτος, καὶ μάλιστα τὸν Ἰούνιο τοῦ 1936 δημοσιεύθηκε ἀναφορὰ διαμαρτυρίας ὑπογεγραμμένη ἀπὸ 48 καθολικοὺς κληρικούς, προτεστάντες πάστορες καὶ ραββίνους: «Καταθέτουμε ἐπίσημη διαμαρτυρία ἐνάντια στὴ σχεδὸν μοναδικὴ βαρβαρότητα τῶν ἐπιθέσεων ποὺ ἐξαπέλυσε ἡ γερμανικὴ κυβέρνηση, μὲ μηνύσεις κατὰ τοῦ καθολικοῦ κλήρου, (…) μὲ τὴν ἐλπίδα ὅτι μπορεῖ νὰ ἐπιτευχθεῖ ἡ τελικὴ καταστολὴ ὅλων τῶν χριστιανικῶν καὶ ἑβραϊκῶν πεποιθήσεων ἀπὸ τὸ ὁλοκληρωτικὸ κράτος»20.
Ὅμως, παρὰ τὶς διαμαρτυρίες ἀπὸ τὸ ἐξωτερικὸ καὶ ἀπὸ τὸ ἐσωτερικό, τὰ στρατόπεδα συγκεντρώσεως ἐξακολούθησαν νὰ γεμίζουν ἀπὸ κληρικούς. Ἀπὸ τὸ 1940, μάλιστα, στὸ στρατόπεδο συγκεντρώσεως τοῦ Νταχάου δημιουργήθηκε εἰδικὸ Τμῆμα Ἱερέων (Pfarrerblock ἢ Priesterblock)21. Στὸ Νταχάου βρῆκαν τὸν θάνατο 1.034 καθολικοὶ ἱερεῖς, μὲ 1.545 ἀκόμα νὰ ἀπελευθερώνονται ἀπὸ τοὺς Συμμάχους στὶς 29 Ἀπριλίου 1945.
Στὴν περίπτωση προβεβλημένων προσωπικοτήτων τοῦ ἀνώτερου κλήρου, τὰ πράγματα ἦταν πιὸ περίπλοκα γιὰ τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστώς, μ’ ὅλο τὸ δεδομένο ἀντιχριστιανικό του μένος. Ἔτσι, τὸ καθεστὼς δίσταζε νὰ τὰ βάλει μὲ ἐπιφανεῖς προσωπικότητες τοῦ γερμανικοῦ κλήρου, φοβούμενο τὴ διοργάνωση μαζικῶν διαδηλώσεων διαμαρτυρίας καὶ τὶς ἐνδεχομένως ἀνεξέλεγκτες συνέπειες ποὺ θὰ ἀντιμετώπιζε. Συνεπείᾳ τούτου, ἐνῷ οἱ ἁπλοὶ κληρικοὶ στέλνονταν κατὰ ἑκατοντάδες στὰ στρατόπεδα συγκεντρώσεως, μόνο ἕνας Καθολικὸς ἐπίσκοπος φυλακίσθηκε γιὰ μικρὸ χρονικὸ διάστημα σὲ στρατόπεδο συγκεντρώσεως, καὶ μόνο ἕνας ἄλλος ἐκδιώχθηκε ἀπὸ τὴν ἐπισκοπή του22.
Αὐτὸ δὲν σημαίνει, βέβαια, ὅτι ὁ ἀνώτερος κλῆρος ἦταν… στὸ ἀπυρόβλητο. Ἀκόμη καὶ ἀνώτεροι κληρικοὶ ἔπεφταν θύματα ἀνοικτοῦ ἐκφοβισμοῦ. Πυροβολισμοὶ ρίχθηκαν στὴν οἰκία τοῦ καρδιναλίου Michael von Faulhaber (1869-1952), ἐπὶ 35 χρόνια (1917-1952) Ἀρχιεπισκόπου τοῦ Μονάχου, καὶ διοργανώθηκαν ναζιστικὲς διαδηλώσεις ἐναντίον του. Στὴ Βιέννη, τὸ ἐπισκοπικὸ μέγαρο τοῦ καρδιναλίου καὶ Ἀρχιεπισκόπου Βιέννης Theodor Innitzer (1875-1955) λεηλατήθηκε ἀπὸ τὸν ναζιστικὸ ὄχλο τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1938 μετὰ ἀπὸ ἕνα κήρυγμα ποὺ ἐξερέθισε τοὺς Ναζί, καὶ μία ἑβδομάδα ἀργότερα, στὶς 15 Ὀκτωβρίου, ὄχλος ἀποτελούμενος ἀπὸ μέλη τῆς Χιτλερικῆς Νεολαίας (Hitlerjugend) καὶ τῶν Ταγμάτων Ἐφόδου (SA) συγκεντρώθηκε μπροστὰ ἀπὸ τὸν ἐμβληματικὸ καθεδρικὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Στεφάνου (Stephansdom) κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας, κραυγάζοντας «Κάτω ὁ Innitzer!» καί «Ἡ πίστη μας εἶναι ἡ Γερμανία!». Μιὰ ναζιστιστικὴ διαδήλωση διοργανώθηκε ἐνάντια στὸν Ἀρχιεπίσκοπο τοῦ Paderborn Caspar Klein, ἐνῷ δύο ἐπιθέσεις ἔγιναν εἰς βάρος τοῦ ἐπισκόπου τῆς Trier Franz Rudolf Bornewasser.
Χαρακτηριστικὸ τοῦ δράματος ποὺ βρισκόταν ἐν ἐξελίξει εἶναι τὸ ἑξῆς: Ὁ ἐπίσκοπος τοῦ Rottenburg Joannes Baptista Sproll (1870-1949), ὁ ὁποῖος δὲν δίσταζε νὰ ἐπικρίνει ἀνοικτὰ τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστώς, ὑπῆρξε στόχος τριῶν ἐναντίον του διαδηλώσεων, ἐνῷ ἐπίσης προπηλακίσθηκε, καὶ ἡ οἰκία του βανδαλίσθηκε στὶς 23 Ἰουλίου 1938. Λίγες ἡμέρες μετὰ ἀπὸ αὐτὰ τὰ γεγονότα, ὁ ἐπίσκοπος Sproll ἔλαβε μιὰ ἀνώνυμη ἐπιστολὴ συγγνώμης ἀπὸ ἕναν ἄνδρα τῶν Ταγμάτων Ἐφόδου (SA) ποὺ εἶχε συμμετάσχει στὴν ἐπίθεση στὴν οἰκία του.
Ἡ ἐπιστολὴ ἔγραφε: «Ἤμουν πάντα περήφανος γιὰ τὴ χώρα μου. Ἀλλὰ τὸ περασμένο Σάββατο ντράπηκα γιὰ πρώτη φορὰ νὰ ἀποκαλῶ τὸν ἑαυτό μου Γερμανό»23.
Ἡ Γερμανία εἶχε μπεῖ στὴ δίνη μιᾶς τραγῳδίας, ποὺ κάποιοι ἀρνοῦνταν ἀκόμα νὰ δοῦν γύρω τους, ἀλλὰ κάποιοι ἄλλοι τὴ ζοῦσαν ἤδη μέσα τους.
Ὁ πόλεμος κατὰ τῶν μοναστικῶν ταγμάτων καὶ τῶν χριστιανικῶν ἀδελφοτήτων
Μὲ ἰδιαίτερο μένος στράφηκε τὸ ναζιστικὸ καθεστὼς ἐνάντια στὰ θρησκευτικὰ τάγματα καὶ τὶς μοναστικὲς ἀδελφότητες.
Ὁ Ἰησουΐτης ἱστορικὸς Vincent A. Lapomarda περιγράφει μὲ τὰ πιὸ μελανὰ χρώματα τὴν τύχη ποὺ περίμενε τὰ μέλη τοῦ τάγματος τῶν Ἰησουϊτῶν στὴ ναζιστικὴ Γερμανία24. Χιλιάδες ἀπὸ αὐτὰ φυλακίσθηκαν ἢ ἐξορίσθηκαν, ἐνῷ 152 δολοφονήθηκαν, 27 αἰχμάλωτοι στὰ χέρια τῶν Ναζὶ καὶ 43 σὲ ναζιστικὰ στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Οἱ Ἰησουΐτες κληρικοὶ ἦταν ἡ μεγαλύτερη ὁμάδα κληρικῶν στὸ εἰδικὸ Τμῆμα Ἱερέων στὸ στρατόπεδο τοῦ Νταχάου. Ὁ ἐπικεφαλῆς τοῦ τάγματος τῶν Ἰησουϊτῶν στὴ Γερμανία Augustin Rosch συνελήφθη γιὰ ἐμπλοκὴ στὴν ἀπόπειρα δολοφονίας τοῦ Χίτλερ τὸν Ἰούλιο τοῦ 1944, βασανίσθηκε καὶ ὁδηγή- θηκε στὸ στρατόπεδο συγκεντρώσεως τοῦ Νταχάου, ὅπου τελευταία στιγμὴ γλίτωσε τὴν ἐκτέλεση, καθὼς ἀπελευθερώθηκε ἀπὸ τὰ προελαύνοντα σοβιετικὰ στρατεύματα.
Ἀλλὰ καὶ γενικώτερα, τὰ μοναστήρια καὶ οἱ μοναστικὲς ἀδελφότητες ὑπῆρξαν θύματα στοχευμένων ἐπιθέσεων μέσῳ τοῦ προγράμματος Aktion Klostersturm, ποὺ σημαίνει περίπου «Δράση Θύελλα κατὰ τῶν Μοναστηριῶν». Πάνω ἀπὸ 300 μονὲς καὶ ἕδρες μοναστικῶν ἀδελφοτήτων κατασχέθηκαν ἀπὸ τὸ κράτος, μὲ ὅσους βρίσκονταν σὲ αὐτὲς νὰ πετιοῦνται κυριολεκτικὰ στὸν δρόμο, κάποτε μάλιστα νὰ ὁδηγοῦνται καὶ στὴν ἐξορία. Ἔχουν μείνει στὴν ἱστορία τὰ πύρινα κηρύγματα τοῦ Clemens August Graf von Galen, καθολικοῦ ἐπισκόπου τοῦ Münster, τὸν Ἰούλιο τοῦ 1941, ἐνάντια σὲ αὐτὲς τὶς πρακτικὲς τοῦ καθεστῶτος (θὰ δοῦμε πολὺ περισσότερα σχετικὰ σὲ προσεχῆ μελέτη μας, μὲ θέμα τὴ χριστιανικὴ ἀντίσταση στὸν Ναζισμό).Στὴν προκειμένη περίπτωση, οἱ διαμαρτυρίες ἔπιασαν κάποιο τόπο. Ἡ ἐπιχείρηση Aktion Klostersturm τερματίσθηκε στὶς 30 Ἰουλίου 1941 μὲ διαταγὴ τοῦ Χίτλερ, ὁ ὁποῖος φοβήθηκε ὅτι οἱ συνεχῶς ἐντεινόμενες διαμαρτυρίες τοῦ καθολικοῦ τμήματος τοῦ πληθυσμοῦ θὰ μποροῦσαν νὰ κλιμακωθοῦν σὲ μαζικὲς διαδηλώσεις καὶ ἐνδεχομένως καὶ νὰ ὑποσκάψουν τὴν πολεμικὴ προσπάθεια στὸ Ἀνατολικὸ Μέτωπο25.
Μέχρι τότε, ὅμως, ὁ πόλεμος ἐνάντια στὰ θρησκευτικὰ τάγματα καὶ τὶς μοναστικὲς ἀδελφότητες ἦταν τόσο ἀμείλικτος, ὥστε λίγα πράγματα εἶχαν μείνει ὄρθια τὴ στιγμὴ τοῦ τερματισμοῦ τῆς ἐπιχείρησης Aktion Klostersturm.
Ὁ πόλεμος κατὰ τῆς Ἐκκλησίας στὶς κατεχόμενες χῶρες
Ὁ πόλεμος κατὰ τῆς Ἐκκλησίας ἔγινε ἀκόμα πιὸ ἀπροκάλυπτα στὰ ἐκτὸς τῆς Γερμανίας ἐδάφη ποὺ βρέθηκαν ὑπὸ γερμανικὴ κατοχή, καὶ μάλιστα στὶς χῶρες τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης τὶς ὁποῖες ὁ Χίτλερ ἀντιλαμβανόταν ὡς «ζωτικὸ χῶρο» τῆς Γερμανίας. Ὁ Βρετανὸς ἱστορικὸς Sir Ian Kershaw παρατηρεῖ χαρακτηριστικὰ ὅτι οἱ χριστιανικὲς Ἐκκλησίες δὲν εἶχαν θέση στὰ σχέδια τοῦ Χίτλερ γιὰ τὴ γερμανοποίηση τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης26.
Τὸ ἀποκορύφωμα τῶν διωγμῶν θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ δεῖ στὴν Πολωνία27. Ἐκεῖ οἱ ἡγέτες τῆς Ἐκκλησίας συνελήφθησαν, κληρικοὶ ἐξορίσθηκαν, ἐκκλησίες, μοναστήρια καὶ μοναστικὲς ἀδελφότητες ἔκλεισαν βίαια. Περὶ τοὺς 1.700 Πολωνοὺς ἱερεῖς κατέληξαν στὸ Νταχάου, καὶ οἱ μισοὶ ἀπὸ αὐτοὺς δὲν ἐπέστρεψαν ζωντανοί28. Συνολικά, μεταξὺ 1939 καὶ 1945 ἐκτιμᾶται ὅτι δολοφονήθηκαν περὶ τὰ 3000 μέλη τοῦ Πολωνικοῦ κλήρου, ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ ἕνα ποσοστὸ 18%.
Ἀκόμα πιὸ ἀπροκάλυπτος ἦταν ὁ διωγμὸς τῆς Ἐκκλησίας στὰ τμήματα τῆς πολωνικῆς ἐπικράτειας ποὺ προσαρτήθηκαν στὸ Γ΄ Ράιχ, σχηματίζοντας τὴν περιφέρεια Reichsgau Wartheland. Ἐκεῖ οἱ ἐκκλησίες ἔκλεισαν στὸ σύνολό τους, ἐνῷ τὸ 80% τοῦ καθολικοῦ κλήρου καὶ πέντε ἐπίσκοποι τοῦ Warthegau στάλθηκαν σὲ στρατόπεδα συγκεντρώσεως τὸ 1939.
Στὴ γαλλικὴ Λωρραίνη οἱ Ναζὶ ἀπαγόρευσαν τὰ θρησκευτικὰ νεανικὰ κινήματα, καθὼς καὶ τὶς ἐνοριακὲς συναθροίσεις.
Τὰ περιουσιακὰ στοιχεῖα τῆς Ἐκκλησίας κατασχέθηκαν, τὰ ἐκκλησιαστικὰ σχολεῖα ἔκλεισαν καὶ οἱ διδάσκοντες σὲ αὐτὰ ἀπολύθηκαν. Ἐκκλησίες καὶ θρησκευτικὰ ἀγάλματα βεβηλώθηκαν. Μόνο στὴν περιοχὴ τῆς Λωρραίνης ἐκτοπίσθηκαν τριακόσιοι κληρικοί, ἐνῶ καὶ πολλοὶ μοναχοὶ καὶ μοναχὲς ἐξορίσθηκαν ἢ ὑποχρεώθηκαν νὰ ἀρνηθοῦν τοὺς ὅρκους τους29.
Ἐπίμετρον
Ὅλα τὰ παραπάνω στοιχειοθετοῦν ἐπαρκῶς αὐτὸ ποὺ σημειώσαμε ἐξ ἀρχῆς: ὅτι στὴ ναζιστικὴ Γερμανία ὁ Χριστιανισμὸς βρέθηκε ἀντιμέτωπος μὲ ἕνα συστηματικὸ καὶ ἀπροκάλυπτο διωγμό. Πολὺ γρήγορα, τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστὼς συνειδητοποίησε ὅτι οἱ ἀρχικὲς μεθοδεύσεις του γιὰ ὕπουλη «ἅλωση» τῶν Ἐκκλησιῶν ποὺ εἴδαμε στὶς προηγούμενες μελέτες μας30 ἔπεφταν στὸ κενό: οἱ Ἐκκλησίες δέν «τσιμποῦσαν» τὸ δόλωμα ποὺ τοὺς ἔριχναν οἱ Ναζί. Ἔτσι, οἱ ἀρχικὲς ὕπουλες μεθοδεύσεις ἐξελίχθηκαν σὲ ἕναν ἀνοικτὸ καὶ ἀπροκάλυπτο πόλεμο.
Ὁ πόλεμος ποὺ ἐξαπέλυσε τὸ καθεστὼς κατὰ τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν ἦταν φυσικὴ προέκταση τοῦ τρόπου μὲ τὸν ὁποῖο τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστὼς ἀντιλαμβανόταν τὸ κράτος καὶ τὴν ἐξουσία: Ἡ ἐθνικοσοσιαλιστικὴ λογικὴ δὲν μποροῦσε νὰ ἀνεχθεῖ τὴν ὕπαρξη ἐντὸς τοῦ κράτους ἑνὸς φορέα ἐξουσίας ποὺ δὲν ἀντλοῦσε τὴ νομιμοποίησή του ἀπὸ τὸ κράτος. Πολὺ περισσότερο ἀδιανόητο ἦταν γιὰ τοὺς ἐθνικοσοσιαλιστὲς νὰ ἀνεχθοῦν τὴν Καθολικὴ Ἐκκλησία στὴ Γερμανία, ποὺ καθοδηγεῖτο ἀπὸ τὴ Ρώμη, δηλαδὴ ἀπὸ ἕνα φορέα ἐξουσίας… ἔξω ἀπὸ τὰ γερμανικὰ σύνορα – κάτι πραγματικὰ ἀδιανόητο γιὰ τοὺς Ναζί.
Σίγουρα, λοιπόν, ὁ πόλεμος ποὺ ἐξαπέλυσε τὸ καθεστὼς κατὰ τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν ἀπέρρεε μέχρις ἑνὸς σημείου ἀπὸ τήν «κρατικιστική» λογικὴ τοῦ Ἐθνικοσοσιαλισμοῦ.
Παράλληλα, ὅμως, δὲν δυσκολεύεται κανεὶς νὰ διακρίνει πίσω ἀπὸ τὸν πόλεμο αὐτὸ τὸ ἀντιχριστιανικὸ μένος τῶν Ναζί. Πολὺ γρήγορα, ὁ ἀντικειμενικὸς σκοπὸς τοῦ καθεστῶτος ἦταν ἕνας καὶ ξεκάθαρος: ὁ πλήρης ἐξοβελισμὸς τῶν Ἐκκλησιῶν ἀπὸ τὸν δημόσιο βίο. Ὁ γνωστὸς ἱστορικὸς Anton Gill περιγράφει ὡς ἑξῆς τὴν πολιτικὴ τοῦ καθεστῶτος: «Γρήγορα ἔγινε σαφὲς ὅτι ὁ Χίτλερ σκόπευε νὰ φυλακίσει τοὺς Καθολικούς, ὅπως θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανείς, μέσα στοὺς ἴδιους τους τοὺς ναούς. Θὰ μποροῦσαν νὰ τελοῦν τὴ Θεία Λειτουργία καὶ νὰ διατηροῦν τὶς τελετουργίες τους ὅσο ἤθελαν, ἀλλὰ κατὰ τὰ λοιπὰ δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ ἔχουν καμμία ἀπολύτως σχέση μὲ τὴ γερμανικὴ κοινωνία. Καθολικὰ σχολεῖα καὶ ἐφημερίδες ἔκλεισαν, καὶ ξεκίνησε μιὰ προπαγανδιστικὴ ἐκστρατεία κατὰ τῶν Καθολικῶν»31.
Πέρα ἀπὸ τὰ ὅποια περιοριστικὰ μέτρα, τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστὼς ἀπὸ πολὺ νωρὶς δὲν δίσταζε νὰ βγάζει ἀπὸ τὴ μέση μὲ τὴν ὠμὴ βία τοὺς χριστιανοὺς ποὺ δὲν συμμορφώνονταν στὶς ἀπαιτήσεις του γιὰ ἐξοβελισμὸ τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὴ δημόσια σφαῖρα. Ἤδη στὴν ἀλήστου μνήμης «Νύκτα τῶν Μεγάλων Μαχαιριῶν» (Nacht der langen Messer), στὶς 30 Ἰουνίου ἕως 2 Ἰουλίου 1934, ὁ Χίτλερ δὲν ἔβαλε στὸ στόχαστρό του μόνο τὰ περιώνυμα Τάγματα Ἐφόδου (SA), ἀλλὰ καὶ ἐπιφανῆ μέλη τοῦ διαλυμένου καθολικοῦ Γερμανικοῦ Κόμματος τοῦ Κέντρου ποὺ ἀντιμάχονταν ἀνοικτὰ τὴ ναζιστικὴ ἰδεολογία καὶ διεκδικοῦσαν μιὰ πιὸ ἐνεργὸ παρουσία τῆς Ἐκκλησίας στὴν κοινωνία. Μεταξὺ ἄλλων, ἔπεσαν νεκροὶ ὁ Erich Klausener, ἐπικεφαλῆς τοῦ κινήματος τῆς Καθολικῆς Δράσης στὴ Γερμανία, ὁ Adalbert Probst, ἐπικεφαλῆς τοῦ καθολικοῦ Γερμανικοῦ Ἀθλητικοῦ Συνδέσμου τῆς Νεολαίας (Deutsche Jugendkraft Sportverband), ὁ Fritz Gerlich, ἐκδότης τῆς ἑβδομαδιαίας καθολικῆς ἐφημερίδας τοῦ Μονάχου Der Gerade Weg καὶ πολλοὶ ἄλλοι.
Ἡ ἔναρξη τοῦ πολέμου ἀποτέλεσε γιὰ τὸ ἐθνικοσοσιαλιστικὸ καθεστὼς μιὰ πρώτης τάξεως εὐκαιρία γιὰ τὴν περαιτέρω προώθηση τοῦ πολέμου ἐνάντια στὸν Χριστιανισμό, αὐτὴ τὴ φορὰ μὲ πρόσχημα τὶς ἀνάγκες τοῦ πολέμου. Γιὰ παράδειγμα, ἀπαγορεύθηκαν οἱ προσκυνηματικὲς ἐκδρομὲς καὶ ἡ διοργάνωση μεγάλων ἐκκλησιαστικῶν συγκεντρώσεων μὲ πρόσχημα τὶς δυσκολίες τῆς μετακίνησης. Σὲ πολλοὺς ναοὺς μπῆκε λουκέτο, μὲ τὸ πρόσχημα ὅτι βρίσκονταν… μακριὰ ἀπὸ τὰ καταφύγια…
Ὅλα αὐτὰ ἦταν πολὺ δύσκολο νὰ περάσουν ἀπαρατήρητα. Ἐπρόκειτο γιὰ ἕναν ἀνοικτὸ πόλεμο, τοῦ ὁποίου δὲν δυσκολευόταν κανεὶς νὰ διακρίνει τὸν ἀντικειμενικὸ σκοπό. Εἶναι χαρακτηριστικὰ τὰ ὅσα εἶπε ὁ Πρόεδρος τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν τῆς Ἀμερικῆς Franklin D. Roosevelt στὶς 27 Ὀκτωβρίου 1941, στὸν λόγο του ποὺ ὀνομάζεται “Navy and Total Defense Day Address” στὸ ἐπίσημο δεῖπνο τοῦ Ναυτικοῦ Συνδέσμου (Navy League) στὸ ξενοδοχεῖο Mayflower στὴν Οὐάσινγκτον, ἕνα λόγο ποὺ μεταδόθηκε ραδιοφωνικὰ σὲ ὅλη τὴν Ἀμερική, ἀλλὰ καὶ παγκοσμίως ἀπὸ τὰ βραχέα:
«Ἡ κυβέρνησή σας ἔχει στὰ χέρια της καὶ ἕνα ἄλλο ἔγγραφο, ποὺ συνετάχθη στὴ Γερμανία ἀπὸ τὴν κυβέρνηση τοῦ Χίτλερ. Εἶναι ἕνα λεπτομερὲς σχέδιο, τὸ ὁποῖο, γιὰ εὐνόητους λόγους, οἱ Ναζὶ δὲν θέλησαν καὶ δὲν θέλουν νὰ τὸ δημοσιοποιήσουν ἀκόμα, ἀλλὰ εἶναι ἕτοιμοι νὰ τὸ ἐπιβάλουν λίγο ἀργότερα, σὲ ἕναν κόσμο ὑπὸ κυριαρχία – ἂν κερδίσει ὁ Χίτλερ. Εἶναι ἕνα σχέδιο γιὰ τὴν κατάργηση ὅλων τῶν ὑπαρχουσῶν θρησκειῶν – τῆς καθολικῆς, τῆς προτεσταντικῆς, τῆς μωαμεθανικῆς, τῆς ἰνδουϊστικῆς, τῆς βουδδιστικῆς καὶ τῆς ἑβραϊκῆς. Ἡ περιουσία ὅλων τῶν Ἐκκλησιῶν θὰ κατασχεθεῖ ἀπὸ τὸ Ράιχ καὶ τὶς μαριονέττες του.Ὁ σταυρὸς καὶ ὅλα τὰ ἄλλα θρησκευτικὰ σύμβολα θὰ ἀπαγορευθοῦν. Ὁ κλῆρος θὰ διαλυθεῖ ὁριστικά, θὰ φιμωθεῖ ὑπὸ τὴν ἀπειλὴ τοῦ ἐκτοπισμοῦ στὰ στρατόπεδα συγκεντρώσεως, ὅπου ἀκόμη καὶ τώρα τόσο πολλοὶ ἀτρόμητοι ἄνδρες ὑποβάλλονται σὲ βασανιστήρια, ἐπειδὴ ἔβαλαν τὸν Θεὸ πάνω ἀπὸ τὸν Χίτλερ.
Στὴ θέση τῶν Ἐκκλησιῶν τοῦ πολιτισμοῦ μας, σχεδιάζεται νὰ στηθεῖ μιὰ Διεθνὴς Ναζιστικὴ Ἐκκλησία – μιὰ ἐκκλησία ποὺ θὰ ὑπηρετεῖται ἀπὸ ρήτορες ποὺ θὰ ἀποστέλλονται ἀπὸ τὴ ναζιστικὴ κυβέρνηση. Καὶ στὴ θέση τῆς Βίβλου, τὰ λόγια τοῦ βιβλίου τοῦ Χίτλερ “Ὁ ἀγών μου” θὰ προβληθοῦν καὶ θὰ ἐπιβληθοῦν ὡς Ἁγία Γραφή. Καὶ στὴ θέση τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ θὰ μποῦν δύο σύμβολα: ἡ σβάστικα καὶ τὸ γυμνὸ ξίφος Ὁ θεὸς τοῦ Αἵματος καὶ τοῦ Σιδήρου θὰ πάρει τὴ θέση τοῦ Θεοῦ τῆς Ἀγάπης καὶ τοῦ Ἐλέους»32.
Τὸ ἔγγραφο γιὰ τὸ ὁποῖο κάνει λόγο ὁ Roosevelt φαίνεται ὅτι δὲν εἶναι ἄλλο ἀπὸ τό «Πρόγραμμα 30 σημείων» ποὺ ἐπεξεργάσθηκε ὁ Alfred Rosenberg καὶ μνημονεύει καὶ ὁ William Shirer33, ἕνα ἀνατριχιαστικὸ κείμενο, στὸ ὁποῖο παραπέμψαμε ἐκτενῶς στὴ μελέτη μας γιὰ τὴ θεμελίωση τοῦ Ναζισμοῦ πάνω στὴν Ἄρνηση34.
Τὸ εὔλογο ἐρώτημα εἶναι: Ὑπῆρξε ἀντίδραση σὲ αὐτὸν τὸν πόλεμο κατὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ στὴ ναζιστικὴ Γερμανία; Ἡ ἀπάντηση εἶναι ὅτι ναί, βεβαίως καὶ ὑπῆρξε.
Γιὰ νὰ δώσουμε μιὰ πρόγευση αὐτῆς τῆς ἀντίδρασης-ἀντίστασης στὸν Ναζισμό, σημειώνουμε ἐδῶ ὅτι, ἤδη ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 1935, ὁ ἐπίσκοπος τοῦ Münster Clemens August Graf von Galen ζητοῦσε ἐπίμονα τὴ σύνταξη μιᾶς κοινῆς ποιμαντικῆς ἐπιστολῆς ποὺ θὰ ἔκανε λόγο γιά «ὑπόγειο πόλεμο» ἐνάντια στὴν Ἐκκλησία35. Καὶ αὐτὸ ἔγινε, καὶ μάλιστα ἐν μέσῳ τοῦ πολέμου, ὅπου βεβαίως κάθε λόγος κατὰ τοῦ καθεστῶτος θὰ κινδύνευε νὰ χαρακτηρισθεῖ ὡς ἐσχάτη προδοσία.
Ἐπαναλαμβάνουμε ὅτι δὲν θὰ δώσουμε ἐδῶ παρὰ μιὰ πρόγευση αὐτῆς τῆς τῆς ἀντίδρασης-ἀντίστασης: Σὲ κοινὴ ποιμαντικὴ ἐπιστολή, ἡ ὁποία ἀνεγνώσθη ἀπὸ τοὺς ἄμβωνες ὅλων τῶν καθολικῶν ναῶν τῆς Γερμανίας στὶς 6 Ἰουλίου36, οἱ Καθολικοὶ ἐπίσκοποι τῆς Γερμανίας ἐξεδήλωναν τὴν πρόθεση νὰ ἐνημερώσουν τοὺς πιστοὺς γιὰ τήν «πραγματικὴ κατάσταση τῆς Ἐκκλησίας». Καὶ ἀφοῦ ἀναφέρονταν στοὺς περιορισμοὺς στὴ θρησκευτικὴ διδασκαλία καὶ τὴ θρησκευτικὴ ζωή, τὰ ἐμπόδια στὴ θρησκευτικὴ ἐκπαίδευση καὶ τὴν τέλεση τῶν ἑορτῶν καὶ τῶν λατρευτικῶν συνάξεων, τὴ σίγαση τοῦ καθολικοῦ τύπου, τὸ κλείσιμο τῶν ἐκκλησιαστικῶν νηπιαγωγείων καὶ τὴ σχεδὸν πλήρη ἐξάλειψη τῆς θρησκευτικῆς διδασκαλίας στὰ σχολεῖα, ἔκλειναν μὲ τὴ δραματικὴ προειδοποίηση ὅτι «ἡ ὕπαρξη τοῦ Χριστιανισμοῦ στὴ Γερμανία διακυβεύεται».
Μετὰ ἀπὸ λιγώτερο ἀπὸ ἕνα χρόνο, στὶς 22 Μαρτίου 1942, οἱ Γερμανοὶ Καθολικοὶ ἐπίσκοποι συνέταξαν νέα ποιμαντικὴ ἐπιστολή, μὲ τὸν εὔγλωττο τίτλο «Ὁ πόλεμος κατὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας»37, ἡ ὁποία καὶ πάλι διαβάσθηκε ἀπὸ τοὺς ἄμβωνες ἐνώπιον ὅλων τῶν πιστῶν. Ἡ δεύτερη αὐτὴ ποιμαντικὴ ἐπιστολὴ ξεκινοῦσε μὲ μιὰ ὑπεράσπιση τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων καὶ τοῦ κράτους δικαίου, καὶ κατηγοροῦσε ἀνοικτὰ τὸ καθεστὼς γιά «ἄδικη καταπίεση καὶ ἀγῶνα μίσους κατὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας».
Ἔγραφε χαρακτηριστικά: «Ἐδῶ καὶ χρόνια μαίνεται πόλεμος στὴν πατρίδα μας κατὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ὁ πόλεμος αὐτὸς ποτὲ δὲν διεξήχθη μὲ τέτοιο μένος».
Καὶ ὅλες οἱ πτυχὲς αὐτοῦ τοῦ πολέμου κατὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ εἴδαμε καὶ παραπάνω σὲ αὐτὴ τὴ μελέτη, καταγγέλλονταν ἀνοικτὰ στὴ συνέχεια.
Ἀναλογισθεῖτε ἕνα καὶ μόνο: πόσο θάρρος, πόσο ἡρωισμό, πόση πίστη ἀπαιτοῦσε ἡ ἀνάγνωση ἑνὸς τέτοιου κειμένου ἀπὸ τοὺς ἄμβωνες τῶν ἐκκλησιῶν στὴ ναζιστικὴ Γερμανία.
Αἰσθανόμαστε ὅμως ὅτι μὲ αὐτὰ ἔχουμε ἤδη ἀρχίσει νὰ ξεφεύγουμε ἀπὸ τὸ θέμα τοῦ πολέμου κατὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας στὴ ναζιστικὴ Γερμανία, καὶ νὰ μπαίνουμε σὲ ἕνα ἄλλο κεφάλαιο, σίγουρα τὸ πιὸ σημαντικὸ ἀπὸ τὰ ὅσα ἔχουμε δεῖ μέχρι τώρα· ἕνα κεφάλαιο τὸ ὁποῖο ὁπωσδήποτε ἀξίζει καὶ ἐπιβάλλεται νὰ μελετήσουμε ξεχωριστά: τὴ χριστιανικὴ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ στὴ ναζιστικὴ Γερμανία. Ἐδῶ εἶναι πιὰ ποὺ ἡ μελέτη τῆς ἱστορίας μᾶς φέρνει μπροστὰ σὲ σελίδες μεγαλείου, ποὺ ξεπερνοῦν ὄχι ἁπλῶς ὅσα γνωρίζουμε, ἀλλὰ καὶ τὰ ὅσα θὰ μπορούσαμε ποτὲ νὰ φαντασθοῦμε…
1 Γιάννη Κ. Τσέντου, «Θεμέλιο τοῦ Ναζισμοῦ ἡ Ἄρνηση. Μέρος Α΄», Ἀκτῖνες 795 (Σεπτέμβριος- Ὀκτώβριος 2022), σελ. 175-189.
2 Γιάννη Κ. Τσέντου, «Θεμέλιο τοῦ Ναζισμοῦ ἡ Ἄρνηση. Μέρος Β΄», Ἀκτῖνες 796 (Νοέμβριος- Δεκέμβριος 2022), σελ. 226-248.
3 Γιάννη Κ. Τσέντου, «Ἡ ναζιστικὴ μεθόδευση γιά “ἅλωση” τοῦ Χριστιανισμοῦ. Μέρος Α΄», Ἀκτῖνες 799 (Μάιος-Ἰούνιος 2023), σελ. 114-128.
4 Γιάννη Κ. Τσέντου, «Ἡ ναζιστικὴ μεθόδευση γιά “ἅλωση” τοῦ Χριστιανισμοῦ. Μέρος Β΄», Ἀκτῖνες 800 (Ἰούλιος-Αὔγουστος 2023), σελ. 172-188.
5 Richard Boney, Julh 6th, 1945 OSS Study “The Nazi Master Plan: The Persecution of the Christian Churches”: “Throughout the period of National Socialist rule, religious liberties in Germany and in the occupied areas were seriously impaired. The various Christian Churches were systematically cut off from effective communication with the people. They were confined as far as possible to the performance of narrowly religious functions, and even within this narrow sphere were subjected to as many hindrances as the Nazis dared to impose. These results were accomplished partly by legal and partly by illegal and terroristic means”.
6 Ἀλεξάνδρου Ν. Τσιριντάνη (Π. Μελίτη), Γιὰ ν’ ἀνοίξῃ ὁ δρόμος, Ἐκδόσεις Δαμασκός, Ἀθῆναι 1957, σελ. 157 «Ἡ Ἄρνησις ποὺ φεύγει…», Ἀκτῖνες 81 (Ἰούνιος 1948), σελ. 267.
7 Frederick Taylor,The Goebbels Diaries 1939- 1941, Hamish Hamilton Ltd, London 1982, σελ. 278 καὶ 294.
8 Lauren Faulkner Rossi,Wehrmacht Priests. Catholicism and the Nazi War of Annihilation, Harvard University Press 2015, σελ. 41.
9 Karol Josef Gajewski, “Nazi policy and the Catholic Church”, https://www.catholiceducation.org/en/culture/history/nazi-policy-and-the- catholic-church.html.
10 Theodore S. Hamerow,On the Road to the Wolf’s Lair. German Resistance to Hitler, Belknap Press of Harvard University Press, 1997, σελ. 200-202
11 Karol Josef Gajewski, ὅ.π.
12 Karol Josef Gajewski, ὅ.π.
13 Richard J. Evans, The Third Reich in Power, Penguin, New York 2005, σελ. 245-246.
14 Richard J. Evans, The Third Reich in Power, Penguin, New York 2005, σελ. 255.
15 Anton Gill, An Honourable Defeat. A History of the German Resistance to Hitler, Heinemann, London 1994, σελ. 60.
16 John S. Conway,The Nazi Persecution of the Churches, 1933–1945, Regent College Publishing, Vancouver 1997, σελ. 257.
17 H. R. Trevor-Roper (ed.), Hitler’s Table Talk 1941-1944, μεσημέρι 8ης Φεβρουαρίου 1942, σελ. 304: “The evil that’s gnawing our vitals is our priests, of both creeds. I can’t at present give them the answer they’ve been asking for, but it will cost them nothing to wait”.
18 Karol Josef Gajewski, ὅ.π.
19 Paul Berben, Dachau. The Official History 1933– 1945, Norfolk Press, London 1975, σελ. 143.
20 Karol Josef Gajewski, ὅ.π.
21 Paul Berben, Dachau. The Official History 1933– 1945, Norfolk Press, London 1975, σελ. 145.
22 Theodore S. Hamerow,On the Road to the Wolf’s Lair. German Resistance to Hitler, Belknap Press of Harvard University Press, 1997, σελ. 196-197.
23 Karol Josef Gajewski, ὅ.π.
24 Vincent A. Lapomarda, The Jesuits and the Third Reich, Michigan University Press, New York 1989, 375 σελ.
25 Annette Mertens,Himmlers Klostersturm.
Der Angriff auf katholische Einrichtungen im Zweiten Weltkrieg und die Wiedergutmachung nach 1945, Schöningh, Paderborn, München, Wien, Zürich 2006, σελ. 33, 120, 126.
26 Ian Kershaw, Hitler. A Biography, W.W. Norton & Co, London 2008, σελ. 661.
27 Βλ. Dariusz Libionka, “The Catholic Church in Poland and the Holocaust, 1939-1945”, ἐν Carol Rittner, Stephen D. Smith, Irena Steinfeldt (eds.), The Holocaust and the Christian World.
Reflections on the past challenges for the future, New Leaf Press, 2004, σελ.74-78.
28 Richard J. Evans, The Third Reich in Power, Penguin, New York 2009, σελ. 34-35.
29 W. D. Halls, Politics, society and Christianity in Vichy France, Berg, Oxford 1995, σελ. 179-181.
30 Βλ. σημ. 3 καὶ 4.
31 Anton Gill, Anton Gill, An Honourable Defeat. A History of the German Resistance to Hitler, Random House, 1994, σελ. 57: “It quickly became clear that (Hitler) intended to imprison the Catholics, as it were, in their own churches. They could celebrate mass and retain their rituals as much as they liked, but they could have nothing at all to do with German society otherwise. Catholic schools and newspapers were closed, and a propaganda campaign against the Catholics was launched”.
32 Λόγος τοῦ Προέδρου τῶν Η.Π.Α. Franklin D. Roosevelt, “Navy and Total Defense Day Address”, 27 Ὀκτωβρίου 1941, ἐν Franklin D. Roosevelt, Public Papers of the Presidents of the United States, 1941, τόμ. 10, σελ. 440 (βλ. καὶ https://www.presidency.ucsb.edu/documents/ address-for-navy-and-total-defense-day): “Your Government has in its possession another document, made in Germany by Hitler’s Government. It is a detailed plan, which, for obvious reasons, the Nazis did not wish and do not wish to publicize just yet, but which they are ready to impose, a little later, on a dominated world—if Hitler wins. It is a plan ‘to abolish all existing religions- Catholic, Protestant, Mohammedan, Hindu, Buddhist, and Jewish alike. The property of all churches will be seized by the Reich and its puppets. The cross and all other symbols of religion are to be forbidden. The clergy are to be forever liquidated, silenced under penalty of the concentration camps, where even now so many fearless men are being tortured because they have placed God above Hitler. In the place of the churches of our civilization, there is to be set up an International Nazi Church- a church which will be served by orators sent out by the Nazi Government. And in the place of the Bible, the words of Mein Kampf will be imposed and enforced as Holy Writ. And in the place of the cross of Christ will be put two symbols—the swastika and the naked sword. The god of Blood and Iron will take the place of the God of Love and Mercy. Let us well ponder that statement which I have made tonight”.
33 William L. Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich, Secker & Warburg, London 1960, σελ. 240.
34 Γιάννη Κ. Τσέντου, «Θεμέλιο τοῦ Ναζισμοῦ ἡ Ἄρνηση. Μέρος Α΄», Ἀκτῖνες 795 (Σεπτέμβριος- Ὀκτώβριος 2022), σελ. 184-185.
35 Theodore S. Hamerow, On the Road to the Wolf’s Lair. German Resistance to Hitler, Belknap Press of Harvard University Press, 1997, σελ. 139.
36 National Catholic Welfare Conference, The Nazi War against the Catholic Church, University of Wisconsin-Madison 1942, σελ. 63-67.
37 National Catholic Welfare Conference, The Nazi War against the Catholic Church, University of Wisconsin-Madison 1942, σελ. 74-80. Βλ. καὶ Joachim Fest, Plotting Hitler’s Death. The German Resistance to Hitler 1933-1945, Weidenfeld & Nicolson, London 1996, σελ. 377.
