Το καλυβάκι άντεξε στην πρώτη πολιορκία
των Τούρκων (25 Οκτ.-25 Δεκ. 1822) και δεν έπεσε. Στη δεύτερη πολιορκία
(15 Απριλίου 1825-10 Απριλίου 1826), όμως, παρ’ όλο που έγιναν κάποια
οχυρωματικά έργα από το μηχανικό Μιχαήλ Κόκκινη, δεν
άντεξε γιατί πολιορκήθηκε από πολυπληθέστερες δυνάμεις, ο αποκλεισμός
ήταν ασφυκτικός και δεν μπορούσε να του παρασχεθεί βοήθεια σε τρόφιμα
και πολεμοφόδια χωρίς στρατιωτική υποστήριξη απ’ έξω. Η κυβέρνηση Γ.
Κουντουριώτη και οι πολιτικοί, όμως, ασχολούμενοι με τις εκλογές για την
Γ’ Εθνοσυνέλευση και τις ίντριγκες, ολιγώρησαν και δεν έστειλαν έγκαιρα βοήθεια.
Η πολιορκία είχε στόχο την πτώση του
Μεσολογγίου και την υποταγή της Στερεάς, ώστε να διευκολυνθεί η
κατάπνιξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο. Στην πρώτη φάση της
πολιορκίας (Απρίλιος-Νοέμβριος 1825) οι υπό τον Κιουταχή
τουρκικές δυνάμεις υπέστησαν μεγάλες απώλειες. Στη δεύτερη φάση (12
Δεκεμβρίου-10 Απριλίου 1826), όταν τη διεύθυνση των επιχειρήσεων ανέλαβε
ο Ιμπραήμ επικεφαλής 10.000 Τουρκοαιγυπτίων, [1] οι Μεσολογγίτες μετά την εξάντληση των τροφίμων και την έλλειψη ανεφοδιασμού αποφάσισαν την ηρωική Έξοδο.
Ο Ιμπραήμ είχε καταλάβει μέχρι τα τέλη
Μαρτίου όλα τα νησιά της λιμνοθάλασσας, το Βασιλάδι (25 Φεβρουαρίου),
τον Ντολμά και τον Πόρο (28 Φεβρουαρίου) και το Ανατολικό (1 Μαρτίου).
Ο Κιουταχής όμως, που επιχείρησε να
καταλάβει το νησάκι Κλείσοβα (25 Μαρτίου), υπέστη πανωλεθρία. Αυτή η
νίκη αναπτέρωσε μεν το ηθικό των πολιορκημένων, αλλά ο αποκλεισμός από
τη θάλασσα στέρησε και την τελευταία ελπίδα επικοινωνίας και παροχής
βοήθειας απ’ έξω.
Η εξαμελής Επιτροπή, που είχε σταλεί από τους πολιορκημένους στο Ναύπλιο
για βοήθεια από τις 17 Ιανουαρίου, μόλις το Μάρτιο κατόρθωσε να
εξασφαλίσει 400.000 γρόσια για να κινήσει ένα μικρό στόλο 25 πολεμικών
και πυρπολικών. Ο στόλος με επικεφαλής τον Μιαούλη έφθασε τέλη
Μαρτίου, αλλά δεν κατόρθωσε να διασπάσει τον εχθρικό κλοιό.
Οι πολιορκημένοι – που είχαν απορρίψει τις εχθρικές προτάσεις για παράδοση – όταν «πάσα ελπίς εισαγωγής τροφών εξέλιπε, και πάσα βρώσιμος ύλη εξεκενώθη εντός της πόλεως», [2] αποφάσισαν να επιχειρήσουν έξοδο τη νύχτα της 10ης Απριλίου προς την 11η, Κυριακή των Βαΐων.
Μέσα στα Μεσολόγγι βρίσκονταν η Φρουρά
από περίπου 3.500 ή 3.600 άνδρες, πολίτες περίπου 1.500 και γυναικόπαιδα
περίπου 5.500, συνολικά 10.600 άτομα. [3] Επικεφαλής της Φρουράς ήταν
οι οπλαρχηγοί Νότης Μπότσαρης, Κίτσος Τζαβέλας, Δημήτριος Μακρής,
Γεώργιος Βαλτινός, Μήτσος Κοντογιάννης, Γεώργιος Βάγιας, Νικόλαος
Στορνάρης, Γεώργιος Κίτσου, Θανάσης Ραζη-Κότσικας, Μήτρος Δεληγεώργης,
Χρίστος Φωτομάρας κ.ά. [4]
Με δύο αγγελιαφόρους ειδοποίησαν τους
οπλαρχηγούς στο στρατόπεδο της Δερβέκιστας για την Έξοδο και ζήτησαν να
γίνει ταυτόχρονα επίθεση και απ’ έξω, ώστε να διευκολυνθούν κατά τη
φυγή τους. Στις επιστολές τους προς τους έξω εκφράζουν όχι μόνον τις
αγωνίες τους, αλλά και το θυμό τους. Γράφουν: «Εάν δεν κινηθήτε να όψεσθε, να όψεσθε, να όψεσθε». [5]
Τα χαράματα της 9ης Απριλίου οπλαρχηγοί, πρόκριτοι και ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ συγκεντρώθηκαν στο σπίτι του Τζαβέλα και αποφάσισαν να εκτελέσουν όλους τους αιχμαλώτους – και η απόφαση αυτή εφαρμόστηκε -, «να σφάξει ο ένας του αλλουνού την οικογένειαν», [6]
αλλά η απόφαση αυτή αποτράπηκε από τον επίσκοπο Ρωγών, και να
μεταφέρουν τους τραυματισμένους αγωνιστές στα πιο οχυρωμένα σπίτια, ώστε
να πέσουν μαχόμενοι και να μην παραδοθούν.
Όταν γνωστοποιήθηκαν οι αποφάσεις άρχισαν οι προετοιμασίες «με
τόσην αταραξίαν, με τόσην ευχαρίστησιν, με τόσα γέλια, ώστε κανένας,
ούτε ο έσχατος άνθρωπος δεν εσυλλογίζετο πως έμελλεν τάχα να σωθή». [7]
Οι γυναίκες μάζευαν τα ελαφρότερα αναγκαία είδη, οι άνδρες ετοίμαζαν
τις ξύλινες φορητές γέφυρες που θα τις χρησιμοποιούσαν για να περάσουν
την τάφρο που είχαν ανοίξει οι Τούρκοι γύρω από το Μεσολόγγι, μετέφεραν
τους πληγωμένους, τους αρρώστους και τους γέροντες στα οχυρωμένα σπίτια,
έθαψαν στη γη τα πιεστήρια του τυπογραφείου και διεσκόρπισαν τα
τυπογραφικά στοιχεία για να μη δοθούν «Τα άγια τοις κυσί, και εις τους χοίρους οι μαργαρίται» [8] και έσπαζαν και αχρήστευαν ό,τι πολεμικό υλικό δεν μπορούσαν να μεταφέρουν.
To μεσημέρι της 10ης Απριλίου
συγκεντρώθηκαν στον προμαχώνα του Μακρή οι οπλαρχηγοί, μαζί με τον
πρόεδρο της Διευθυντικής Επιτροπής, Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο και τον
επίσκοπο Ρωγών Ιωσήφ, για να καταρτίσουν το σχέδιο της Εξόδου, το οποίο
υπαγόρευσαν στον Κασομούλη, και αυτός ανέλαβε να το γνωστοποιήσει στους
πολιορκημένους.
Στον πρόλογο του σχεδίου αναφέρεται:«Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος
Βλέποντες τον εαυτόν μας, το στράτευμα και τους πολίτας εν γένει μικρούς και μεγάλους παρ’ ελπίδαν υστερημένους από όλα τα καταπείγοντα αναγκαία της ζωής προ 40 ημέρας και ότι εκπληρώσαμεν τα χρέη μας ως πιστοί στρατιώται της πατρίδος εις την στενήν πολιορκίαν ταύτην και ότι, εάν μίαν ημέραν υπομείνωμεν περισσότερον, θέλομεν αποθάνει όρθιοι εις τους δρόμους όλοι.
Θεωρούντες εκ του άλλου ότι μας εξέλιπεν κάθε ελπίς βοηθείας και προμηθείας, τόσον από την θάλασσαν καθώς και από την ξηράν (ώστε να δυνηθώμεν) να βαστάζωμεν, ενώ ευρισκόμεθα νικηταί του εχθρού, αποφασίσαμεν ομοφώνως: Η έξοδο μας να γίνη βράδυ εις τας δύο ώρας της νυκτός της 10 Απριλίου, ημέραν Σάββατον και ξημερώνοντας των Βαΐων, κατά το εξής σχέδιον, ή έλθη ή δεν έλθη βοήθεια (…)».[9]
Σύμφωνα με το σχέδιο, οι πολιορκημένοι θα
περνούσαν από τις ξύλινες γέφυρες από το μέρος του τείχους που έβλεπε
προς τη Ναύπακτο χωρισμένοι σε τρία σώματα («κολώνες»). Τα δύο πρώτα, αποτελούμενα από άνδρες της Φρουράς με
επικεφαλής το ένα τον Δημήτριο Μακρή και το άλλο τον Νότη Μπότσαρη, θα
έκαναν την Έξοδο από τις γέφυρες της «Λουνέτας» και τον «Ρήγα» και το τρίτο,
αποτελούμενο από τους Μεσολογγίτες και τα γυναικόπαιδά τους με
επικεφαλής ντόπιους αρχηγούς, πιθανόν τον Θανάση Ραζη-Κότσικα και τον
Μήτρο Δεληγεώργη, που τα πλευρά του θα προστάτευε η Φρουρά της
Κλείσοβας, θα έβγαινε από τις γέφυρες «Μονταλαμπέρτ» και «Στουρνάρη». [10] Σημείο συνάντησης είχε οριστεί η Μονή του Αγίου Συμεών.
Ο Ιμπραήμ, όμως, που γνώριζε από προδοσία ή από μαρτυρία ενός φυγάδα που αιχμαλωτίστηκε [11]
την απόφαση της Εξόδου και το σημείο από όπου θα την επιχειρούσαν –
αλλά όχι την ώρα και τον τρόπο -, παρέταξε τις τακτικές δυνάμεις και το
πεζικό κοντά στο τείχος, ανέπτυξε το ιππικό στην πεδιάδα και στους
πρόποδες του Ζυγού έβαλε τους Αλβανούς κρυμμένους πίσω από βράχια και
από προμαχώνες και μέσα σε φαράγγια.
Η Έξοδος
Όταν όλα ήταν έτοιμα για την Έξοδο, «ο περιπαθέστερος αποχαιρετισμός από όσους μνημονεύει η ιστορία εγένετο». [12]
Συνταρακτικές σκηνές περιγράφονται. Πολλοί συγγενείς, φίλοι και κυρίως
γυναίκες την τελευταία στιγμή αποφάσισαν να μείνουν και να πεθάνουν με
τους δικούς τους. Ο συνήθης αποχαιρετισμός ήταν «καλήν αντάμωσιν εις τον άλλον κόσμον», [13] που σήμαινε ότι όλοι ήταν αποφασισμένοι και κανείς δεν φοβόταν το θάνατο.
Το ηλιοβασίλεμα άρχισαν να συγκεντρώνονται στις προκαθορισμένες θέσεις. Στις 6.30 [14]
ακούστηκαν πυροβολισμοί πάνω στην κορυφή του όρους Ζυγού. Ήταν το
σύνθημα για την παροχή βοήθειας απ’ έξω. Ο Ιμπραήμ το κατάλαβε και
κινητοποίησε τις δυνάμεις του. Οι πολιορκημένοι γύρω
στις 9 βγήκαν από την ανατολική πλευρά του τείχους, έστησαν τα γεφύρια
τους στην πρώτη (τη νέα) τάφρο του Ιμπραήμ και καθώς περνούσαν δέχτηκαν
τα πρώτα πυρά του εχθρού. Για να προφυλαχθούν έπεσαν καταγής στο πλάτωμα
ανάμεσα στη νέα και την παλαιά τάφρο (που υπήρχε και στην πρώτη
πολιορκία, το 1822). Εκεί περίμεναν περίπου μία ώρα να χτυπήσουν οι απ’
έξω, να απασχολήσουν τον εχθρό, για να περάσουν αυτοί τη δεύτερη τάφρο.
Κατά κακή τους τύχη έφυγαν τα σύννεφα και το φως του φεγγαριού φώτισε
την περιοχή. Οι απ’ έξω δεν χτύπησαν και καθώς δεν τους
κάλυπτε το σκοτάδι αποφάσισαν να κάνουν μόνοι τους έφοδο. Στην αρχή
ψιθυριστά από στόμα σε στόμα πέρασε η απόφαση και «τρομερός
αλαλαγμός ηκούσθη εν ταυτώ από το στόμα των Ελλήνων επάνω τους, εφώναξαν
όλοι με μίαν φωνήν και ώρμησαν με μαχαίρας και τουφέκια εις το
εχθρικόν στρατόπεδον». [15]
Οι άνδρες της Φρουράς, ενωμένοι σ’ ένα σώμα τώρα, γιατί «δεν εστοχάσθησαν συμφέρον να διαιρεθώσι, καθώς ήτον το σχέδιον πρότερον», [16]
διέσπασαν τις γραμμές του εχθρικού πεζικού και άνοιξαν δρόμο, αλλά σε
λίγο βρέθηκαν αντιμέτωποι με το ιππικό, το οποίο, επίσης, διασκόρπισαν.
Ύστερα από τετράωρη μάχη έφθασαν στους πρόποδες του βουνού, στον Άγιο
Συμεών, πιστεύοντας ότι εκεί είναι ασφαλισμένοι, Εκεί, όμως, τους
περίμεναν πάνω από 3.000 Αλβανοί υπό τον Μουστάμπεην Καφζέζην, [17]
τους οποίους, όμως, μ’ έναν ελιγμό του Δημητρίου Μακρή – που τους
χτύπησε από πίσω- εξουδετέρωσαν. Ταυτόχρονα ήρθε και δύναμη από τους
έξω με επικεφαλής τους οπλαρχηγούς Ευαγγέλη Κοντογιάννη, Γιαννούση
Πανομάρα, Φαρασλή, Γ. Κόρακα, Ν. Κόπελο και άλλους, επειδή ο
Καραϊσκάκης ήταν άρρωστος. [18] Αφού απέκρουσαν τους
Αλβανούς άρχισαν να ανεβαίνουν τον Ζυγό. Ύστερα από πορεία τριών ημερών
έφθασαν στη Δερβέκιστα, χωριό του Απόκουρου, όπου ξεκουράστηκαν δύο
μέρες. Από εκεί διά μέσου του Πλατάνου, χωριού των Κραβάρων, έφθασαν στα
Σάλωνα. Από εκεί στην Ντομπρένα όπου επιβιβάστηκαν σε πλοία και
διαπεραιώθηκαν στην Περαχώρα και από εκεί διά του Ισθμού έφθασαν στις 16
Μαΐου στο Ναύπλιο.
Δεν είχε, όμως, την ίδια τύχη το τρίτο σώμα,
που αποτελούνταν κυρίως από γυναικόπαιδα. Ενώ συνεχιζόταν με ορμή η
Έξοδος, την οποία δεν μπορούσαν να ανακόψουν οι εχθρικές δυνάμεις,
ακούστηκε από το σώμα αυτό μία φωνή: «οπίσω, οπίσω, εις ταις τάμπιαις». [19]
Επικράτησε πανικός και σύγχυση και δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι και τα
προπορευόμενα σώματα οπισθοχωρούσαν. Οπότε και αυτοί γύρισαν πίσω στην
πόλη. Στο μεταξύ και δυνάμεις των πολιορκητών είχαν μπει στην πόλη και
έτσι βρέθηκαν αντιμέτωποι και άρχισε μάχη σώμα με σώμα.
Η αντίσταση κράτησε μία έως δύο μέρες.
Όταν οι Τούρκοι, που έσφαζαν γυναίκες και παιδιά, έφθασαν πάνω στα
κανονοστάσια, ο γέροντας Σουλιώτης ιερέας Διαμαντής «παραφυλάττων
την υπόνομον, όταν είδεν ικανόν αριθμόν εχθρών συσσωρευμένον επάνω εις
το κανονοστάσιον, έβαλε φωτιάν, και ετίναξεν εις τον αέρα ολόκληρα
τάγματα βαρβάρων, εξαγοράσας πολλά ακριβά το ολίγον γεροντικόν αίμα του». [20] Το ίδιο έγινε και στα οχυρωμένα σπίτια όπου, όταν έμπαιναν μέσα οι Τούρκοι, οι Μεσολογγίτες «ευθύς έβανον φωτιάν εις την πυριτοθήκην, και κατεστρέφοντο μαζί και νικώντες και νικώμενοι». [21]
Στη μεγαλύτερη πυριτιδαποθήκη, όπου είχαν συγκεντρωθεί τα περισσότερα γυναικόπαιδα, την έκρηξη προκάλεσε ο γέροντας Χρήστος Καψάλης: «και
έξαφνα ανεστράφη όλη η περιοχή και κατεδαφίσθησαν όλαι αι πλησίον
οικίαι∙ ερράγη το έδαφος· άνοιξαν χάσματα φρικώδη και κατεπατήθη όλη η
περιοχή εκείνη από την θάλασσαν». [22]
Στο νησάκι Ανεμόμυλος, που ήταν το τελευταίο οχυρό και κράτησε ως τις 12 Απριλίου, οι υπερασπιστές του «έβαλαν και αυτοί φωτιάν εις την πυριτοθήκην και συνετάφησαν μετά των εχθρών». [23]
Έτσι έπεσε το Μεσολόγγι ύστερα από δωδεκάμηνη πολιορκία. Ο Ιμπραήμ μπήκε σε μια νεκρή πόλη: «…ένας σωρός ερειπίων, στάκτης, πετρών και πτωμάτων έμειναν εις την εξουσίαν του εχθρού». [24]
Αλλά ουσιαστικά το Μεσολόγγι δεν έπεσε, διότι, όπως έγραψε στη Διοίκηση στις 12 Απριλίου 1826 η Φρουρά από τη Δερβέκιστα: «Η
πείνα, όμως, το επαράδωσεν, αλλά μην φοβείσθε, διότι εκείνοι όπου
εβαστούσαν το Μεσολόγγιον, οι περισσότεροι εγλύτωσαν με το σπαθί». [25]
Για τις απώλειες των δύο πλευρών υπάρχουν
αντιφατικές εκτιμήσεις μεταξύ των Ελλήνων και των ξένων χρονικογράφων.
Κατά τους Έλληνες, από τους 3.500 άνδρες της Φρουράς διασώθηκαν
περίπου 2.000 – 2.500 [26] και σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν σχεδόν όλα τα γυναικόπαιδα. [27] Ενώ υπολογίζουν ότι από τους εχθρούς χάθηκαν οι μισοί, περίπου 5.000. [28]
Κατά τους ξένους, χάθηκαν 3.000 Έλληνες
και αιχμαλωτίστηκαν 5.000 ή 6.000 γυναικόπαιδα, ενώ οι απώλειες των
Τουρκοαιγυπτίων έφθασαν τους 4.000 άνδρες. [29] Ανάμεσα σ’ αυτούς που έπεσαν μαχόμενοι κατά την Έξοδο ήταν
οι οπλαρχηγοί Νικολός Στορνάρης, Θανάσης Ραζη-Κότσικας, Ανδρέας
Γριβογεώργης, Κώστας Σιαδήμας, Γιάννης Αγγελής και ο Ιωάννης
Παπαδιαμαντόπουλος, πρόεδρος της Διευθυντικής Επιτροπής, ο επίσκοπος
Ρωγών Ιωσήφ, ο μηχανικός Μιχαήλ Πέτρου Κόκκινης, ο τυπογράφος Δ.
Μεσθεναίος και γόνοι ιστορικών οικογενειών του Μεσολογγίου: Αναστάσιος
Παλαμάς, Πέτρος Γουλιμής, Κωνσταντίνος Τρικούπης, Γεώργιος Φαράντος
και Κωνσταντίνος Καρπούνης.[30]
Στην Έξοδο, επίσης, φονεύθηκαν σχεδόν όλοι οι φιλέλληνες
(περίπου 15) που βρίσκονταν στο Μεσολόγγι. Ο Ελβετός Ιωάννης – Ιάκωβος
Μάγερ (Johann- Jacobi Meyer), εκδότης των «Ελληνικών Χρονικών», οι
Γερμανοί Νχίτμαρ (Dittmar), Ντελάουνι (Delaunay), Στίτσελμπεργκερ
(Stitjelberger), Λίμπχοβ (Lübtow), Κλέμπε (Klembe), Ρόονερ (Rosner), ο
Ιταλός Τζιακομούτσι (Giacomuzzi) και οι εθελοντές Μεβιέ, Σχιεφάου,
Σιπάνου, Λάτερβαχ, Ντιρσάβσκι (Diersawski), Piντεζελ (Riedesel) και
Ραζιέρι. [31]
«Η θυσία του Μεσολογγίου προώθησε το ελληνικό ζήτημα, όσο καμιά ελληνική νίκη», γράφει ο Απ. Βακαλόπουλος. [32]
Πράγματι αναζωπύρωσε σε ολόκληρη την Ευρώπη (ακόμη και στην Αυστρία)
και την Αμερική το φιλελληνισμό όχι μόνον συγγραφέων και καλλιτεχνών,
αλλά και πολιτικών κατ στρατιωτικών.
Η κοινή γνώμη εξέφρασε τη δυσφορία της
για την απραξία των κυβερνήσεων και οι εφημερίδες με άρθρα τους ζητούσαν
την αποφασιστική επέμβαση των ευρωπαϊκών δυνάμεων για να τεθεί τέρμα
στο ελληνικό δράμα. Παντού ιδρύονται φιλελληνικές εταιρείες και
διενεργούνται έρανοι, συγκεντρώνονται χρήματα και στέλνονται τρόφιμα και
άλλα εφόδια στους μαχόμενους Έλληνες.
Ο Καποδίστριας
προφήτευσε εκτιμώντας τον ξεσηκωμό και τις αντιδράσεις στην Ευρώπη, σε
επιστολή του προς τον αδελφό του Βιάριο στις 18 Απριλίου 1826, [33]
ότι το θλιβερό γεγονός του Μεσολογγίου δεν έπρεπε να απελπίσει τους
Έλληνες, γιατί σ’ αυτό έβλεπε την αρχή της σωτηρίας τους. Δεκαοχτώ μήνες
μετά, στις 8 Οκτωβρίου 1827, οι στόλοι των Μεγάλων Δυνάμεων με τη
ναυμαχία στο Ναβαρίνο βοήθησαν αποφασιστικά να δικαιωθεί ο αγώνας της
ελληνικής ανεξαρτησίας.
Ο μελετητής της θυσίας του Μεσολογγίου
καταλαμβάνεται από θλίψη, όταν διαπιστώνει ότι η καταστροφή της Ιερής
πόλης μπορούσε να αποφευχθεί. Ο Καραϊσκάκης, που είχε περάσει στη Στερεά
από τον Ιούλιο του 1825, αφού πέτυχε να ανασυντάξει τις επαναστατικές
δυνάμεις και να συσπειρώσει τους αρματολούς, ζητούσε επίμονα τρόφιμα
και πολεμοφόδια από την Κεντρική Διοίκηση. Αυτή, όμως, αδιαφόρησε για τους πολιορκημένους, οι Μεσολογγίτες δεν ήταν μέσα στο πολιτικό παιχνίδι που παιζόταν για τις εκλογές της Εθνοσυνέλευσης. Ο Σπυρομήλιος,
μέλος της Επιτροπής που πήγε στο Ναύπλιο, γράφει: «Αφ’ ου
επληροφορήθησαν τω όντι ότι δεν εμελετούσαμεν να ενισχύσωμεν κανέν
κόμμα, αδιαφόρησαν όλα τα κόμματα από ημάς, και ενώ τους ωμιλούσαμεν διά
το Μεσολόγγιον όλοι έλεγαν το «ναι, έχετε δίκαιον», αλλά δεν
εσύμπραττον υπέρ αυτού με ζήλον». [34]
Αικατερίνη Φλεριανού
Ιστορικός
Ελευθεροτυπία, Περιοδικό Ιστορικά, «Η έξοδος του Μεσολογγίου», τεύχος 180, 10 Απριλίου 2003.
Υποσημειώσεις
[1] Σπυρομήλιος, Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου, 1825-1826, Εκδίδονται υπό Ιω. Βλαχογιάννη, Αθήναι χ.ε., 1926, ο. 144.
[2] Γεώργιος Αινιάν (άτιλο), Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 83 (14 Αυγ. 1826), σ. 332.
[3] Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα στρατιωτικά της επαναστάσεως των Ελλήνων, 1821-1833,
Εισαγωγή και σημειώσεις Γ. Βλαχογιάννη, τ. Β’, Αθήναι, 1941, χ.ε.,
1941, σ. 251- κατά τον Σπυρομήλιο, ό.π., ο. 142, 3.500 στρατιώτες και
9.000 γυναικόπαιδα.
[4] Αρτέμιος Μίχος, Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826),
Εκδίδονται υπό Σ.Π. Αραβαντινού, εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου της
Ενώσεως, 1883, σ. 93-94. Βλ. και Κασομούλης, ό.π., ο. 257.
[5] Κασομούλης, ό.π, σ. 249.
[6] Κασομούλης, ό.π., σ. 253.
[7] Κασομούλης, ό.π., σ. 254.
[8] Αινιάν, ό.π.
[9] Κασομούλης, ό.π., σ. 259.
[10] Ο Κασομούλης (ό.π., σ. 259-260) αναφέρει αρχηγό
του πρώτου σώματος τον Δ. Μακρή, του δεύτερου τον Μπότσαρη και του
τρίτου δεν έχει όνομα, ο Μίχος (ό.π., 76) του πρώτου τον Κ. Τζαβέλα, του
δεύτερου τον Ν. Μπότσαρη και του τρίτου δεν έχει όνομα, και ο
Σπυρομήλιος (ό.π., 139) του πρώτου τον Κ. Τζαβέλα, του δεύτερου τον Δ.
Μακρή και του τρίτου τον Ν. Μπότσαρη.[11] Για το θέμα της προδοσίας υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στις ελληνικές και ξένες πηγές. Ο Κασομούλης (ό.π., σ. 170) και ο Αινιάν (ό.π.) την αποδίδουν σε Βούλγαρο λιποτάκτη, ο Σπυρομήλιος (ό.π., ο. 140) σε Τούρκο, ο Μίχος (ό.π., σ. 73) σε Βούλγαρο και βαπτισμένο Τουρκόπουλο. Αντιθέτως ο Vincenzo Miratelli, Αυστριακός πρόξενος στην Πάτρα, την αποδίδει σ’ Έλληνα φυγάδα και ο Ιταλός αξιωματικός του Ιμπραήμ, Giuseppe Romei, σ’ Έλληνα ιερέα που αιχμαλωτίστηκε (Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ι. 71, Θεσσαλονίκη, χ.ε., 1986, σ. 461- 462).
[12] Αινιάν, ΓΕΕ, αρ. 84 (18 Αυγ. 1826), σ. 334.
[13] Κασομούλης, ό.π. σ. 263.
[14] Ως προς το χρονικό προσδιορισμό της Εξόδου οι πληροφορίες είναι αντιφατικές. Μια λύση αποδεκτή έδωσε ο Διονύσης Μπάκης, Πότε έγινε η Έξοδος του Μεσολογγίου, Πάτρα, χ.ε., 1976.
[15] Αινιάν, ό.π., σ. 335.
[16] (Ανωνύμου), «Περί των τελευταίων στιγμών του Μεσολογγίου, και της ηρωικής αναχωρήσεως της φρουράς», Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 62 (2 Ιουν. 1826), σ. 246.
[17] Μίχος, ό.π., 85, Σπυρομήλιος, ό.π., σ. 14.
[18] Αινιάν, ό.π.
[19] Αινιάν, ό.π.
[20] Αινιάν, ό.π.
[21] Αινιάν, ό.π.
[22] Αινιάν, ό.π., σ. 336.
[23] Αινιάν, ό.π.
[24] (Ανωνύμου), ό.π., σ. 247.
[25] Εμμ. Πρωτοψάλτης, Αλληλογραφία Φρουράς Μεσολογγίου, 1825-1826, εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1963, σ. 353.
[26] Ο Κασομούλης
(ό.π., σ. 284) αναφέρει ότι διασώθηκαν 2.555, ο Μίχος (ό.π., σ. 88)
1.800, ο Σπυρομήλιος (ό.π., σ. 142) 840, ο Αινιάν (ό.π., σ. 336) και η
ΓΕΕ (ό.π., σ. 247) 2.200.
[27] Ο Αινιάν (ό.π.)
αναφέρει ότι διασώθηκαν 200 γυναικόπαιδα και 500 αιχμαλωτίστηκαν, η ΓΕΕ
(o.π.) ότι αιχμαλωτίστηκαν 1.200, ο Κασομούλης (ό.π., α. 283) ότι
διασώθηκαν 13 και ο Σπυρομήλιος (ό.π., σ. 144) ότι χάθηκαν σχεδόν και τα
9.000.
[28] Κατά τον Σπυρομήλιο (ό.π., σ. 143) και τον Αινιάν (ό.π.).
[29] Όλες τις ξένες πηγές αναφέρει ο Κυρ. Σιμόπουλος, Πώς είδαν ο ξένοι την Ελλάδα του ’21, τ. Ε’ (1826-1829), 2η έκδ., Αθήνα, Στάχυ, 1999, σ. 25-35.
[30] Όλα τα ονόματα των Ελλήνων που έπεσαν κατά τη Έξοδο αναφέρει ο Χρήστος Ευαγγελάτος, Ιστορία του Μεσολογγίου, Αθήναι, Ρουμελιώτικες Εκδόσεις, 1959, ο. 383-386.
[31] Σιμόπουλος, ό.π., σ. 16-18.
[32] Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 488.[33] Βακαλόπουλος ό.π.
[34] Σπυρομήλιος, ό.π., σ. 112.