18. Η Θεσσαλία από την αναρχία στήν πρώτη οθωμανική κατάκτηση (1371- 1392)
Του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου δασκάλου - συγγραφέα
Η ΠΡΟΫΠΑΡΧΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ: Οι μέρες της σερβικής κυριαρχίας, στην οποία αναφερθήκαμε σε προηγούμενα άρθρα μας, το 1371 είχαν πια παρέλθει. Ο Συμεών Uros πέθανε λίγο νωρίτερα, στις αρχές του ίδιου έτους. Ο γιος του Ιωάννης Uros εξουσίασε τα Τρίκαλα για λίγο, ίσως λιγότερο από ένα χρόνο, υπό τον τίτλο Ιωάννης Uros Δούκας Άγγελος Κομνηνός Παλαιολόγος, αυτοκράτωρ Ελλήνων και Σέρβων. Η ψυχή του όμως, μη όντας πλασμένη για την κοσμική εξουσία, δόθηκε στο Χριστό με συνέπεια την αναχώρησή του από τα εγκόσμια. Έλαβε το μοναχικό σχήμα (Ιωάσαφ) και φέρεται ως ο δεύτερος κτήτορας – ιδρυτής της Ι. Μ. του Μεγάλου Μετεώρου. Αντικαταστάτης του στην εξουσία ήταν ο Αλέξιος Άγγελος Φιλανθρωπινός, ο οποίος ήταν συγγενής με τη σερβική βασιλική οικογένεια, καθώς είχε νυμφευτεί μια ανεψιά του κυβερνήτη της Ηπείρου (Ιωαννίνων) Θωμά Preljubovic. Ο Αλέξιος έφερε το βυζαντινό τίτλο του καίσαρα, τον οποίο κατείχε, όπως προαναφέραμε ο πατέρας του Θωμά, Γρηγόριος Preljub. Το 1382 ο Αλέξιος αναγνώρισε το Μανουήλ Β΄ της Θεσσαλονικης ως εξουσιαστή του. Ανάμνηση αυτών των χρόνων αποτελεί μια εικονογραφική παράσταση της Ι. Μ. του Μ. Μετεώρου: σ’ αυτήν εικονίζονται ο Ιωάννης Uros ως μοναχός Ιωάσαφ και ο Θωμάς με τη σύζυγό του.
Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ: Στα 1385 η Οθωμανική Αυτοκρατορία, έχοντας επεκταθεί ως την καρδιά της νότιας Βαλκανικής, προώθησε στρατιωτικές δυνάμεις ως την Αλβανία όπου οι ντόπιοι προέβαλαν μικρή αντίσταση. Άλλες οθωμανικές δυνάμεις, με το νέο τους μπεηλέρμπεη (αρχιστράτηγο) Χαΐρ αντίν πασά, πέρασαν από τη Μακεδονία στη Βόρεια Θεσσαλία. Το 1386 κατέλαβαν, μεταξύ άλλων, το Κίτρος Πιερίας και το φρούριο της Λάρισας1. Τον Απρίλιο του 1387, μετά την εγκατάλειψη της πόλης από το Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο, οι Τούρκοι άλωσαν και τη Θεσσαλονίκη για να ακολουθήσει και η πτώση της Βέροιας το Μάιο της ίδιας χρονιάς. Η σπουδαιότερη μάχη που έγειρε αποφασιστικά την πλάστιγγα υπέρ των Οθωμανών ήταν η πρώτη μάχη του Κοσσυφοπεδίου, τον Ιούνιο του 1389. Εκεί ο σουλτάνος2 Μουράτ έσπασε την αντίσταση των Σέρβων και των άλλων Χριστιανών ηγεμόνων καταφέροντας περηφανή νίκη. Ο Μουράτ σκοτώθηκε σ’ εκείνη τη μάχη, χάρις στην παράτολμη πράξη ενός απλού Σέρβου στρατιωτικού, και διάδοχός το ανέλαβε ο γιος του Βαγιαζήτ.
ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ: Η Θεσσαλία φαίνεται ότι κατελήφθη προσωρινά, τουλάχιστον μερικώς, το 1386. Τότε, πθανότατα, οι Τούρκοι υποχώρησαν βορείως των Τεμπών για να επανέλθουν τη διετία 1392-3 καταλαμβάνοντας και πάλι θεσσαλικά εδάφη που υπάγονταν στο βυζαντινό θρόνο, τα περισσότερα τουλάχιστον απ’ αυτά, μιας και τα Φάρσαλα και ο Δομοκός μέχρι το 1392 κατέχονταν από σερβική φρουρά. Οι Οθωμανοί, είναι γεγονός, ότι προέλασαν εύκολα στο εσωτερικό της Θεσσαλίας και αυτό οφείλεται και στο φαινόμενο των εκούσιων (εθελοντικών) εξισλαμισμών, που στη Θεσσαλία ήταν γεγονός3. Πραγματικά αρκετοί φεουδάρχες, για να διατηρήσουν τις περιουσίες τους και τα υποστατικά τους, δέχονταν την ισλαμική περιτομή και προσχωρούσαν στη θρησκεία του Μωάμεθ. Ως συνέπεια αυτής της αλλαξοπιστίας των αρχόντων ήταν και η αθρόα προσέλευση στο Μουσουλμανισμό και των περισσότερων υποτακτικών τους4. Η εισβολή των Οθωμανών έγινε σε τρεις φάσεις:
Α΄ ΦΑΣΗ: Αυτή έλαβε χώρα το 1386. Κατά τη διάρκειά της κατελήφθησαν κατά σειρά το κάστρο του Πλαταμώνα, το κάστρο της Ωριάς στα Τέμπη και η Λάρισα. Κατά τη γνώμη πολλών ιστορικών σ’ αυτή τη φάση άρχισε η εγκατάσταση των πρώτων Τούρκων νομάδων εποίκων. Στρατηγός των Οθωμανών, μάλιστα ένας από τους κορυφαίους του σουλτάνου, ήταν ο Εβρενός μπέης, ο ονομαζόμενος και πορθητής της Λάρισας που ήταν Έλληνας αρνησίθρησκος. Πέθανε το 1417 και θάφτηκε στη νέα οθωμανική πόλη της Δ. Μακεδονίας, τα Γιαννιτσά. Την ίδια περίοδο ο Αλέξιος Φιλανθρωπινός, ο λεγόμενος Καίσαρ της Μεγάλης Βλαχίας, παρέμενε οχυρωμένος στα Τρίκαλα μέχρι και το θάνατό του , που μάλλον συνέβη το 1388. Συνεπώς αυτή η πρώτη φάση της οθωμανικής εισβολής στη Θεσσαλία τερματίστηκε στην περιοχή της Λάρισας. Τα επόμενα έτη, όταν άρχισαν οι εμφύλιες διαμάχες των Παλαιολόγων δεσποτών του Μυστρά, ζητήθηκε από τον Εβρενός μπέη να επέμβει! Πράγματι ο οθωμανικός στρατός πέρασε για πρώτη φορά τον Ισθμό και έφερε την … ειρήνευση μεταξύ των αντιμαχομένων.
Β΄ ΦΑΣΗ: Η δεύτερη φάση της οθωμανικής εξάπλωσης στη Θεσσαλία άρχισε το 1392/3 υπό την ηγεσία και πάλι του Εβρενός και έληξε το 1394 υπό την αρχιστρατηγία του ίδιου του σουλτάνου Βαγιαζήτ Α΄. Ο Εβρενός, επικεφαλής ισχυρού στρατού, πέρασε το 1392 τα Τέμπη. Συμμετείχε σ’ αυτήν την εκστρατεία και ο Χασάν Μπαμπά ως πνευματικός καθοδηγητής του στρατού, καθόσον ήταν δερβίσης 5. Αφού οι Οθωμανοί κατέλαβαν και πάλι το κάστρο της Ωριάς, αντιμετώπισαν με άνεση στην έξοδο της κοιλάδας το στρατό του νέου Καίσαρα της Μεγαλοβλαχίας Μανουήλ Άγγελου Φιλανθρωπινού. Έτσι ο οθωμανικός στρατός, χωρίς καμιά άλλη αντίσταση, κατάλαβε ξανά τη Λάρισα. Την ίδια χρονιά έπεσαν προσωρινά (μέχρι του 1403) στα χέρια των Οθωμανών η Σκιάθος και η Σκόπελος. Σύμφωνα με τις τουρκικές πηγές6 το 1394 την αρχιστρατηγία του οθωμ. στρατού ανέλαβε ο Βαγιαζήτ ο οποίος και υπέταξε την ίδια χρονιά κατά σειρά τα Φάρσαλα, το Δομοκό, το Ζητούνι, τις Θερμοπύλες και την παλιά πρωτεύουσα του θεσσαλικού κράτους Υπάτη (Νέες Πάτρες), η οποία μετονομάστηκε από τους Οθωμανούς σε Πατρατζίκ. Μετά τη λήξη των επιχειρήσεων παραχώρησε μεγάλο μέρος της Θεσσαλίας, ως φέουδο, στον Εβρενός, τιμώντας τον κατ’ αυτόν τον τρόπο για την προσφορά του. Λίγο αργότερα, το 1396/7, ο Εβρενός συνέχισε το καταστροφικό του έργο, λεηλατώντας περιοχές της Στερεάς και της Πελοποννήσου, ενώ ο Βαγιαζήτ συνέχισε τις κατακτήσεις του στο θεσσαλικό έδαφος (Τρίκαλα, Βαθύρρεμα, Φανάρι, Γόλος [Βόλος] κ.ά.). Χρονιά σταθμός ήταν το 798 μετά Εγίραν7, σύμφωνα με τις τουρκικές πηγές,8 (1395-6), διότι τότε έπεσε η πιο οχυρή θεσσαλική πόλη, τα Τρίκαλα, τα οποία στη συνέχεια απετέλεσαν έδρα του πρώτου Οθωμανού πασά (διοικητή) της Θεσσαλίας, Τουραχάν (ή Τουρχάν).
1 Σπ. Λάμπρος, Ενθυμήσεων ήτοι Συλλογή σημειωμάτων (1910), 145, αρ. 77-78
2 Ο Μουράτ ήταν ο πρώτος Οθωμανός ηγέτης που χρησιμοποίησε αυτόν τον τίτλο.
3Κων. . Οικονόμου, Η Λάρισα και η θεσσ. Ιστορία, τ΄ γ΄ Λάρισα 2008.
4 Δ. Τσοποτός, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας, 1974, σελ. 50-51 και Α. Σαββίδης, Τα προβλήματα για την οθωμανική κατάληψη και την εξάπλωση των κατακτητών στο Θεσσαλικό χώρο, Θεσσαλ. Ημερολόγιο, 42 , σ. 33-64
5 Οι δερβίσηδες ήταν μυστικιστές, περίπου μοναχοί του Ισλαμισμού, που διαιρούνταν σε διάφορες ομάδες-τάγματα.
7 Έτος Εγίρας θεωρείται η χρονιά που ξεκίνησε τη δράση του ο προφήτης της ισλαμικής θρησκείας, Μωάμεθ.
ΛΕΖ. 1. Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΟΥΡΟΣ ΩΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΙΩΑΣΑΦ
2. ΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ [ΤΕΚΚΕΣ] ΤΟΥ ΧΑΣΑΝ ΜΠΑΜΠΑ ΣΤΑ ΤΕΜΠΗ
