Η παιδαγωγική του αγίου Νεκταρίου

Ἡ παιδαγωγική τοῦ ἁγίου Νεκταρίου

Εὐδοξία Αὐγουστίνου, Φιλόλογος - Θεολόγος 

Ὁ ἅγιος Νεκτάριος -κατά κόσμον Ἀναστάσιος Κεφαλᾶς- καταγόμενος ἀ­πό τή Σηλυβρία τῆς ἀνατολικῆς Θράκης γαλουχήθηκε μέσα στό οἰκογενειακό του περιβάλλον μέ τήν πατροπαράδοτη πίστη καί τήν ἀγάπη στήν πατρίδα. Ἡ ζωή του ἦταν μιά πολυκύμαντη ἱερή πορεία ἑβδομηντατεσσάρων χρόνων, κατάφορτη ἀπό τούς καρπούς τοῦ ἁγί­ου Πνεύματος. Βρέθηκε, ἀ­πό ξενιτεμένο φτωχό παιδί, ἐ­πί­σκο­πος τῆς Ἐκκλησί­ας· ἀ­πό ἐξόριστος, διευθυντής Ἐκ­κλη­σια­στικῆς Σχο­λῆς· ἀ­πό φτωχό γεροντάκι σέ ἕ­να κρεβάτι τῆς τρίτης θέσης τοῦ Ἀρεταίειου νοσοκομεί­ου, ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας μας.

Ἀξίζει νά δοῦμε κάποιες ἀπό τίς παιδαγωγικές ἀρχές του, καθώς ἐπί 41 χρόνια διακόνη­σε ἄριστα ὡς διδάσκαλος καί ὡς ποιμέ­νας.

Ὁ ἐμπνευσμένος παι­δαγωγός ἔ­βλεπε τήν παι­δεία καί τόν πολιτισμό μέ οἰκουμενική καί πανανθρώπινη προο­πτι­κή. Πρῶτα πρῶτα τόνιζε ὅτι ἡ ἀ­γω­γή τῶν νέων ἀρχίζει ἀπό τή βρεφική ἡλικία· τότε «συν­τελεῖται ἡ ἐκτύλιξις ὅλων τῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου. Εἶ­ναι τό σημεῖον τῆς μεταβάσε­ως ἀπό τό “δυνάμει” εἰς τό “ἐνεργείᾳ”». Κύριο πα­ράγοντα τῆς ἀγωγῆς γιά τήν κοινωνικοποίηση καί τή σωστή ἀνατροφή τῶν παιδιῶν θεωροῦσε τούς γονεῖς καί μάλιστα τίς μητέρες.

Ὁ πρωταρχικός σκοπός τῆς ἀγω­γῆς κατά τόν ἅγιο πατέρα ἐπικεντρώνεται στό ἰδεῶδες τῆς κατά Χριστόν τελειώσεως τοῦ άνθρώπου. Ἡ εὐσέβεια, δίδασκε, ἀποτελεῖ τήν πρώτη βάση τοῦ ἐνάρετου βίου. Εἶναι ἀναγκαῖο ἡ παιδεία καί ἡ θρησκεία νά συμβαδίζουν. Δέν ἀρκεῖ γιά τήν ὁλοκλήρωση τοῦ ἀν­θρώπου ἡ διανοητική καλλιέργεια· ἀ­παιτεῖται καί ἡ θρησκευτική γιά τήν ἀ­πο­φυγή τῆς μονομεροῦς ἀνατροφῆς. Κατεξοχήν μέσο παιδαγωγίας θεωροῦ­σε τήν ἁγιαστική χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος· τόν ἑαυτό του ὡς παιδαγωγό τόν ἔβλεπε ἁπλό ὄργανο γιά τή διαμεσολάβηση στό ἔργο τῆς άγωγῆς.

Ἡ ἐποχή τῆς δράσης τοῦ Ἁγίου, καί κυρίως ἡ περίοδος τῆς διεύθυνσης τῆς Ριζαρείου Σχολῆς, συνέπεσε μέ τήν ἐμ­φάνιση τῆς «Μεγάλης Ἰδέας», τό Μα­κε­δονικό Ζήτημα, τήν ἐπικράτηση τοῦ κινήματος τῶν Νεοτούρκων. Γι’ αὐτό μέ νηφαλιότητα δίδασκε καί μεταλαμπάδευε τήν ἀγάπη πρός τήν πατρίδα. Στό χρονικό διάστημα 1894-1908 ἡ Ριζά­ρειος διαδραμάτισε ἐνεργό ρόλο στήν προάσπιση τῆς ἑλληνικότητας τῆς Μακεδονίας. Συνέβαλε σ’ αὐτό ἡ γνωριμία τοῦ Ἁγίου μέ τόν μητροπολίτη Καστορίας Γερμανό Καραβαγγέλη. Ἐ­πιπλέον τό ἔργο, ἡ θυσία καί ὁ θάνατος τοῦ Παύλου Μελᾶ συγκίνησαν βαθύτατα τόν Ἅγιο.

Ὁ Σύλλογος τῶν καθηγητῶν τῆς Ριζαρείου παραβρέθηκε στό μνημόσυνο τοῦ ἥρωα, ἐνῶ στόν ναό τῆς Σχο­λῆς τελέστηκε μνημόσυνο «ὑ­πὲρ τῶν ἐν Μακεδονίᾳ πεσόντων».
Ὁ Ἅγιος, πραγματικά πρωτοπόρος σέ καινοτόμες δράσεις, εἰσήγαγε γεω­πο­νικά μαθήματα στίς δραστηριότητες τῆς σχολῆς, ἀξιοποιώντας τόν κῆπο της. Αὐτό τόν καθιστᾶ γιά ἕναν ἀκόμη λόγο καινοτόμο ἐκπαιδευτικό.

Ὁ ἴδιος ὡς δάσκαλος συνέγραφε εἰδικά ἐγχειρίδια, ὅταν τό μάθημα πού δίδασκε δέν εἶχε σύγγραμμα. Ἐντυπωσιαζόμαστε ἀπό τήν ἔφεσή του στή μεταβίβαση τῶν γνώσεων, τόν πόθο του νά κάνει καί ἄλλους κοινωνούς τῆς παιδείας. Δέν αὐτοσχεδίαζε• οὔτε παρουσιαζόταν ἀπροετοίμαστος στίς παραδόσεις του. Προγραμμάτιζε καί σχεδί­αζε τά μαθήματά του. «Ὁ δάσκαλος πρέπει νά ξέρει δέκα πράγματα, γιά νά διδάξει τό ἕνα», ἔλεγε. Ἡ παιδαγωγική αὐτή ἀρ­­χή ἔχει πραγματικό ἀντίκρισμα στόν ἅγιο Νεκτάριο. Τό πλῆθος τῶν γνώσεών του ἀποτυπώνεται στό τεράστιο γιά τήν ἐποχή, τά μέσα, καί τίς ὑ­ποχρεώσεις του, συγγραφικό ἔργο του.

Ἰδιαίτερη σημασία ἔδινε στήν ἐκγύμναση τοῦ σώματος, καθώς θεωροῦσε τή γυμναστική παιδαγωγικό μέσο. Ἡ σύμμετρη σωματική γυμνασία θεωρεῖ­ται ἀπό τόν ἅγιο Νεκτάριο «ὡς ἀναγκαία ἄσκησις καί ἀναπόσπαστος ἀ­κό­­λου­θος καί σύντροφος παντός ἐλευθέρου πολίτου καί τῆς τελείας παιδεύ­σεως ὁ ἀ­ληθής χαρακτήρ». Οἱ τοπο­θε­τήσεις τοῦ Ἁγίου, ἀπό τό 1893, εἶναι πρωτοποριακές καί δείχνουν τό εὖρος καί τήν ἐπικαιρότητα τῶν γνώσεών του. Δικαίως ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησί­ας τῆς Ἑλ­λάδας, μετά ἀπό αἴτημα τῆς Πανελλήνιας Ἕνωσης Καθηγητῶν Φυσικῆς Ἀ­γω­γῆς, τόν ἀνακήρυξε ὡς προστάτη τοῦ κλάδου τους.

Γενικά, ἡ παιδαγωγική τοῦ ἁγίου Πενταπόλεως εἶναι αὐτή τοῦ χριστιανικοῦ ἀνθρωπισμοῦ, καθώς ἡ διδασκαλική του πορεία περιστράφηκε γύρω ἀπό δύο ἄξονες: τήν ἀγάπη στόν παιδαγωγούμενο καί τήν εὐθύνη ἀπέναντι στόν Θεό. Ὁ ἀκαδημαϊκός Γ. Σωτηρίου γράφει πώς ὁ Ἅγιος ὡς θαυμάσιος ψυχολόγος «οὐδέποτε ἐπέβαλε ποινάς, ἤρκει ὅμως ἕνας λόγος του, μία μειλίχι­ος συμβουλή, ὥστε νά προκαλεῖ τή συν­αίσθηση τῆς παρεκτροπῆς καί νά ἐ­πιφέρει τήν ἀλλαγή τῆς ἀρνητικῆς συμπεριφορᾶς». Νά λάβουμε ὑπ᾽ ὄψιν μας ὅτι τό παιδαγωγικό κλίμα τῆς ἐ­πο­χῆς του ἐπέβαλλε «ραβδισμούς» στούς μαθητές καί ἀπόλυτη αὐταρχική ἀγω­γή. Δικαίως κάποιοι τόν χαρακτηρίζουν ὡς «εἰσηγητή καί θεμελιωτή τῆς Συμβουλευτικῆς καί Ὁδηγητικῆς Ἐπιστήμης» γιά τόν σεβασμό στόν μαθητή καί γιατί ἀναλάμβανε ὁ ἴδιος προσωπικά τήν εὐ­θύνη τῶν παραπτωμάτων τους.

Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει τό γεγονός ὅτι ὁ ἅγιος Νεκτάριος δέν ἀρνήθηκε τή φοίτηση στή σχολή τόσο ἀλλοδαπῶν, ὅσο καί κοπτῶν μαθητῶν, γιά νά «ποτι­σθῶσι τά νάματα τῆς καθαρᾶς ἐ­θνικῆς ἡμῶν ὀρθοδόξου θεολογίας, γενόμενοι οὕτω μετά ταῦτα κήρυκες ἐν Αἰγύπτῳ τοῦ ἑλληνικοῦ Χριστιανισμοῦ».

Μία ἄλλη σημαντική παράμετρος εἶναι ἡ ἱκανότητα στή διεύθυνση. Κατά γενική ὁμολογία ἡ διοίκηση τῆς Σχολῆς ἀπό τόν ἅγιο Πενταπόλεως ὑπῆρξε ὑ­ποδειγματική• ἐξομάλυνε τίς σχέσεις κα­θηγητῶν, μαθητῶν, διοικητικοῦ συμβουλίου, ἐνῶ παράλληλα ἐπιχείρησε ἕνα ἄνοιγμα στήν τοπική κοινωνία, μέ πλῆθος ἀνθρώπων νά προσέρχονται στή σχολή εἴτε γιά παρακολούθηση τῶν ἀκολουθιῶν της εἴτε γιά προσωπική ἐ­παφή μέ τόν προικισμένο «δάσκαλο καί καθοδηγητή».

Γνωρίζουμε ὅτι τό πιό ἀποτελε­σμα­τικό μέσο γιά τήν ἐπιτυχία τοῦ ἔρ­γου τῆς διαπαιδαγωγήσεως ἀποτελεῖ τό παράδειγμα. Καί ὁ ἅγιος Νεκτάριος ὡς ἄ­ριστος παιδαγωγός ἀναδείχθηκε «στήλη ἀρετῶν ... ἔμψυχον παράδειγμα πρός βίον ἔνθεον», ἀφοῦ συνῆψε «τῇ παιδείᾳ τὴν ἀρετήν». Συνοψίζοντας εὔ­στοχα ὁ π. Θεόκλητος Διονυσιάτης σημειώνει: «Θεμελίωνε ὁλόκληρο τό ἐκ­παιδευτικό του σύστημα ἐπάνω στήν πίστη στόν Χριστό, στήν ἐν Χριστῷ ζωή μέσα στόν χῶρο τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἐ­γνώριζε ὅτι τά γράμματα, ἡ παιδεία, ἡ καλλιέργεια τῶν νοητικῶν δυνάμεων χωρίς χριστιανική ἀρετή καταντοῦν πανουργία, δημουργοῦν προϋποθέσεις πολιτισμένων ἁ­μαρτιῶν». Πράγματι, τά παιδαγωγικά μηνύματα ἀπό τή ζωή καί τά συγγράμματά του ὡς ὑπέρχρονα καί ἐπίκαιρα λάμπουν στή γεμάτη σύγχυση -καί μάλιστα στόν χῶρο τῆς παιδείας- ἐποχή μας καί ἀναβλύζουν τό νέκταρ τῆς χάριτος, γιά νά διαλύσουν μέ τίς πρεσβεῖες του τή «ζόφωσιν» «τοῦ νο­ός» μας καί νά μᾶς χαρίσουν τό νέκταρ τῆς αἰώνιας ζωῆς.