ΚΥΡΙΑΚΗ Δ΄ ΜΑΤΘΑΙΟΥ[: Ρωμ. 6,18-23]
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΠΕΡΙΚΟΠΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΕΡΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
«Ἐλευθερωθέντες δὲ ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας ἐδουλώθητε τῇ δικαιοσύνῃ (:Κι ἔτσι, ἀφοῦ ἐλευθερωθήκατε ἀπὸ τὴν ἁμαρτία, γίνατε δοῦλοι στὴν ἀρετή)» [Ρωμ. 6,18]. Ἐδῶ δείχνει δύο δωρεὲς τοῦ Θεοῦ, καὶ τὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὴν ἁμαρτία, καὶ τὴν ὑποδούλωση στὴν ἀρετή, πρᾶγμα ποὺ εἶναι καλύτερο ἀπὸ κάθε ἐλευθερία. Γιατί ὁ Θεὸς ἔκανε τὸ ἴδιο, ὅπως θὰ ἔκανε κάποιος ἄν, παραλαμβάνοντας ἕνα ὀρφανὸ παιδὶ ποὺ μεταφέρθηκε ἀπὸ τοὺς βαρβάρους στὴν χώρα τους, δὲν τὸ ἐλευθέρωνε μόνο ἀπὸ τὴν αἰχμαλωσία, ἀλλὰ καὶ γινόταν γι᾿ αὐτὸ πατέρας προνοητικὸς καὶ τὸ ἀνέβαζε στὴν πιὸ μεγάλη τιμή. Αὐτὸ ἀκριβῶς ἔγινε καί σε μᾶς. Γιατί ὄχι μόνον μᾶς ἐλευθέρωσε ἀπὸ τὰ παλαιὰ κακά, ἀλλὰ καὶ σὲ ἀγγελικὴ ζωή μᾶς ὁδήγησε, καὶ ἄνοιξε γιά μᾶς δρόμο ἄριστης διαγωγῆς, ἀφοῦ μᾶς παρέδωσε στὴν ἀσφάλεια τῆς ἀρετῆς, θανάτωσε τὰ παλαιὰ κακά, νέκρωσε τὸν παλαιό μας ἄνθρωπο καὶ μᾶς ὁδήγησε στὴν αἰώνια ζωή[...].
..................................................................................................................................................................
[Ὁμιλία ΙΓ΄:] «Ἀνθρώπινον λέγω διὰ τὴν ἀσθένειαν τῆς σαρκὸς ὑμῶν. ὥσπερ γὰρ παρεστήσατε τὰ μέλη ὑμῶν δοῦλα τῇ ἀκαθαρσίᾳ καὶ τῇ ἀνομίᾳ εἰς τὴν ἀνομίαν, οὕτω νῦν παραστήσατε τὰ μέλη ὑμῶν δοῦλα τῇ δικαιοσύνῃ εἰς ἁγιασμόν (:Μεταχειρίζομαι ἀνθρώπινο τρόπο ἐκφράσεως ἐξαιτίας τῆς ἀδυναμίας τῆς ἀνθρώπινης φύσεώς σας, ἡ ὁποία εἶναι ἀκόμα σαρκικὴ καὶ γι᾿ αὐτὸ ἡ ἄσκηση τῆς ἀρετῆς σᾶς φαίνεται δουλεία. Ὅπως δηλαδὴ προσφέρατε τὰ μέλη σας σκλάβα στὴν ἁμαρτία, ποὺ κάνει τὸν ἄνθρωπο ἀκάθαρτο καὶ παραβάτη τοῦ νόμου, γιὰ νὰ διαπράττετε τὴν ἀνομία, ἔτσι τώρα νὰ προσφέρετε τὰ μέλη σας δοῦλα στὴν ἐνάρετη ζωή, γιὰ νὰ προοδεύσετε σὲ ἁγιότητα)» [Ρωμ. 6,19].
Ἐπειδὴ ζήτησε μεγάλη προσοχὴ στὸν τρόπο τῆς ζωῆς τους, προτρέποντάς τους νὰ εἶναι νεκροὶ ὡς πρὸς τὸν κόσμο, νὰ ἔχουν πεθάνει ὡς πρὸς τὴν κακία καὶ νὰ μένουν ἀκίνητοι στὴν διάπραξη τῶν ἁμαρτημάτων, καὶ φαινόταν πὼς ἔλεγε κάτι μεγάλο καὶ βαρὺ καὶ ποὺ ξεπερνάει τὴν ἀνθρώπινη φύση, θέλοντας νὰ δείξει, ὅτι δὲν ἀπαιτεῖ τίποτε τὸ ὑπερβολικό, οὔτε ὅσο ἔπρεπε σὲ ἐκεῖνον ποὺ ἀπόλαυσε τόσο μεγάλη δωρεά, ἀλλὰ καὶ μέτριο καὶ ἐλαφρύ, τὸ ἀποδεικνύει ἀπὸ τὰ ἀντίθετα, καὶ λέγει «Ὁμιλῶ μὲ ἀνθρώπινο τρόπο ἐκφράσεως». Σὰν νὰ ἔλεγε «ἀπὸ ἀνθρώπινες σκέψεις, ἀπ᾿ αὐτὰ ποὺ συνήθως γίνονται». Ἢ λοιπὸν αὐτό, ἢ τὸ μέτριο φανερώνει μὲ τὴν ὀνομασία τοῦ ἀνθρώπινου. Γιατί καὶ ἀλλοῦ λέγει: «Πειρασμὸς ὑμᾶς οὐκ εἴληφεν εἰ μὴ ἀνθρώπινος (:Δὲν σᾶς κατάλαβε μέχρι τώρα πειρασμὸς μεγάλος, ἀλλὰ κάθε πειρασμὸς ποὺ ἀντιμετωπίσατε ἦταν προσωρινὸς καὶ ἀνάλογος μὲ τίς ἀνθρώπινες δυνάμεις σας)» [Α΄ Κορ. 10,13], δηλαδή, ἀνάλογος πρὸς τίς δυνάμεις τοῦ ἀνθρώπου καὶ μικρός. «Ὥσπερ γὰρ παρεστήσατε τὰ μέλη ὑμῶν δοῦλα τῇ ἀκαθαρσίᾳ καὶ τῇ ἀνομίᾳ εἰς τὴν ἀνομίαν, οὕτω νῦν παραστήσατε τὰ μέλη ὑμῶν δοῦλα τῇ δικαιοσύνῃ εἰς ἁγιασμόν (:Ὅπως δηλαδὴ προσφέρατε τὰ μέλη σας σκλάβα στὴν ἁμαρτία, ποὺ κάνει τὸν ἄνθρωπο ἀκάθαρτο καὶ παραβάτη τοῦ νόμου, γιὰ νὰ διαπράττετε τὴν ἀνομία, ἔτσι τώρα νὰ προσφέρετε τὰ μέλη σας δοῦλα στὴν ἐνάρετη ζωή, γιὰ νὰ προοδεύσετε σὲ ἁγιότητα)» [Ρωμ. 6,19]. «Ἄν καὶ ὑπάρχει μεγάλη διαφορὰ ἀνάμεσα στοὺς κυρίους, ἀλλὰ ὅμως ἀπαιτῶ τὸ ἴσο μέτρο τῆς δουλείας. Γιατί ἔπρεπε βέβαια καὶ πολὺ περισσότερο νὰ προσφέρετε, καὶ τόσο περισσότερο, ὅσο καὶ αὐτὴ ἡ ἐξουσία εἶναι μεγαλύτερη καὶ καλύτερη ἀπὸ ἐκείνη. Ἀλλὰ ὅμως δὲν ἀπαιτῶ τίποτε περισσότερο ἐξαιτίας τῆς ἀδυναμίας σας».
Καὶ δὲν εἶπε «τῆς προαίρεσεώς σας», οὔτε «τῆς προθυμίας σας», ἀλλὰ «τῆς σάρκας σας», κάνοντας τὸν λόγο λιγότερο δυσάρεστο. Ἄν καὶ τὸ ἕνα εἶναι ἀκαθαρσία, ἐνῶ τὸ ἄλλο ἁγιασμός· τὸ ἕνα ἀνομία, ἐνῶ τὸ ἄλλο ἐνάρετη ζωή. «Καὶ ποιός εἶναι τόσο ἄθλιος», λέγει, «καὶ ταλαίπωρος, ὥστε νὰ μὴν προσφέρει τόση προθυμία γιὰ τὴν δουλεία τοῦ Χριστοῦ, ὅση στὴν δουλεία τῆς ἁμαρτίας καὶ τοῦ διαβόλου;». Ἄκουσε λοιπὸν τὰ ἑπόμενα καὶ θὰ γνωρίσεις καλά, ὅτι δὲν προσφέρουμε οὔτε αὐτὸ τὸ μικρό. Ἐπειδὴ δηλαδή, ὅταν λεγόταν αὐτὸ ἔτσι ἁπλᾶ, δὲν φαινόταν πὼς εἶναι ἀξιόπιστο, οὔτε εὐπρόσδεκτο, οὔτε ἀνεχόταν κανεὶς νὰ ἀκούσει, ὅτι δὲν ὑπηρετεῖ σὰν δοῦλος τόσο στὸν Χριστό, ὅσο ὑπηρέτησε στὸν διάβολο, μὲ τὰ ἑπόμενα τὸ ἀποδεικνύει αὐτὸ καὶ τὸ κάνει ἀξιόπιστο, παρουσιάζοντας μπροστά τους τὴν δουλεία ἐκείνη καὶ λέγοντας πὼς τὴν ὑπηρέτησαν. «Ὃτε γὰρ δοῦλοι ἦτε τῆς ἁμαρτίας, ἐλεύθεροι ἦτε τῇ δικαιοσύνῃ (:Ἡ δουλεία ὅμως αὐτὴ στὴν ἐνάρετη ζωὴ δὲν εἶναι σκλαβιά, ἀλλὰ ἐλευθερία· διότι ὅταν ἤσασταν δοῦλοι τῆς ἁμαρτίας, ἤσασταν βέβαια ἐλεύθεροι καὶ ὄχι ὑποταγμένοι στὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν ἀρετή)» [Ρωμ. 10,20]. Αὐτὸ ὅμως ποὺ λέγει, σημαίνει τὸ ἑξῆς: «Ὅταν ζούσατε μέσα στὴν κακία καὶ τὴν ἀσέβεια καὶ τὰ χειρότερα κακά, ζούσατε μὲ τόσα μεγάλη ὑπακοή, ὥστε νὰ μὴν κάνετε ἐντελῶς κανένα καλό». Γιατί αὐτὸ σημαίνει: «ἐλεύθεροι ἤσαστε ὡς πρὸς τὴ δικαιοσύνη». Δηλαδὴ «δὲν ἤσαστε ὑποταγμένοι σὲ αὐτήν, ἀλλὰ ἐντελῶς ἀποξενωμένοι. Οὔτε βέβαια μοιράζετε τὸν τρόπο τῆς δουλείας στὴν δικαιοσύνη καὶ τὴν ἁμαρτία, ἀλλὰ παραδίνατε ὁλοκληρωτικά τους ἑαυτούς σας στὴν κακία».
Ἑπομένως καὶ τώρα, ἐπειδὴ μετατεθήκατε πρὸς τὴν δικαιοσύνη νὰ παραδώσετε ὁλοκληρωτικὰ τοὺς ἑαυτούς σας στὴν ἀρετή, χωρὶς νὰ κάνετε ἐντελῶς κανένα κακό, γιὰ νὰ δείξετε τοὐλάχιστον, τουλάχιστο ἴσο τὸ μέτρο. Μολονότι βέβαια δὲν εἶναι μεγάλη ἡ διαφορὰ τῆς ἐξουσίας μόνο, ἀλλὰ καὶ τῆς δουλείας αὐτῆς μεγάλη εἶναι ἡ διαφορά, πρᾶγμα ποὺ καὶ αὐτὸ ἀναπτύσσει μὲ μεγάλη σαφήνεια, καὶ δείχνει σὲ ποιούς ἦταν δοῦλοι τότε, καὶ σὲ ποιούς τώρα. Καὶ δὲν λέγει ἀκόμη τὴ ζημία ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸ πρᾶγμα, ἀλλὰ πρῶτα λέγει τὴν ντροπή. «Τίνα οὖν καρπὸν (:Ποιά ὠφέλεια λοιπόν)», λέγει, «εἴχετε τότε ἐφ᾿ οἷς νῦν ἐπαισχύνεσθε; (:εἴχατε τότε ἀπὸ τὰ ἔργα τῆς ἁμαρτίας, γιὰ τὰ ὁποῖα τώρα, ὅταν τὰ θυμᾶστε, ντρέπεστε; Καμία)». Γιατί τέτοια ἦταν ἡ δουλεία, ὥστε καὶ ἡ ἀνάμνησή της τώρα προκαλεῖ ντροπή. Ἐὰν ὅμως ἡ ἀνάμνηση ντροπιάζει, πολὺ περισσότερο ἡ πράξη. «Ὥστε τώρα κερδίσατε διπλά, καὶ ἐπειδὴ ἀπαλλαχτήκατε ἀπὸ τὴν ντροπή, καὶ ἐπειδὴ μάθατε σὲ ποιά κατάσταση ἤσαστε. Ὅπως ἀκριβῶς λοιπὸν τότε ζημιωνόσαστε διπλά, καὶ ἐπειδὴ κάνατε πράγματα ποὺ προκαλοῦσαν ντροπή, καὶ ἐπειδὴ δὲν γνωρίζατε νὰ ντρέπεστε, πρᾶγμα ποὺ ἦταν μεγαλύτερο ἀπὸ τὸ πρῶτο. Ἀλλὰ ὅμως ἐξακολουθούσατε νὰ εἶστε δοῦλοι».
Ἀφοῦ ἔδειξε λοιπὸν μὲ ἀφθονία τὴν ζημία ἀπὸ αὐτὰ ποὺ γίνονταν τότε, ἀπὸ τὴν ντροπή, προχωράει καὶ στὸ ἴδιο τὸ πρᾶγμα. Ποιό λοιπὸν ἦταν τὸ πρᾶγμα; «Τὸ γὰρ τέλος ἐκείνων θάνατος (:Εἴχατε ἀντίθετα βλάβη μεγάλη, διότι τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα τῶν ἔργων ἐκείνων εἶναι θάνατος πνευματικός)» [Ρωμ. 10, 21]. Διότι ἀφοῦ ἡ ντροπὴ δὲν φαινόταν πὼς ἦταν πάρα πολὺ ἐνοχλητικὸ πρᾶγμα, ἔρχεται στὸ πολὺ φοβερό, δηλαδὴ τὸν θάνατο· ἂν καὶ βέβαια ἦταν ἀρκετὸ καὶ αὐτὸ ποὺ λέχθηκε προηγουμένως. Σκέψου λοιπὸν πόση εἶναι ἡ δύναμη τῆς κακίας, ἀφοῦ βέβαια δὲν μποροῦσαν νὰ ἀπαλλαχθοῦν ἀπὸ τὴν ντροπή, τὴ στιγμὴ ποὺ ἦταν ἀπαλλαγμένοι καὶ ἀπὸ τὴν τιμωρία. «Ποιά λοιπὸν ἀμοιβή», λέγει, «περιμένεις ἀπὸ τὴν πράξη, ὅταν ἀπὸ τὴν ἀνάμνηση μόνο, τὴν στιγμὴ μάλιστα ποὺ εἶσαι ἀπαλλαγμένος ἀπὸ τὴν τιμωρία, κρύβεσαι καὶ κοκκινίζεις, ἂν καὶ βέβαια βρίσκεσαι σὲ τόσο μεγάλη χάρη;». Ἀλλ᾿ ὅμως δὲν εἶναι τέτοια τὰ πράγματα τοῦ Θεοῦ.
«Νυνὶ δὲ (:Τώρα ὅμως)», λέγει, «ἐλευθερωθέντες ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας δουλωθέντες δὲ τῷ Θεῷ ἔχετε τὸν καρπὸν ὑμῶν εἰς ἁγιασμόν, τὸ δὲ τέλος ζωὴν αἰώνιον (:ποὺ ἐλευθερωθήκατε ἀπὸ τὴν ἁμαρτία καὶ ὑποδουλώσατε τὸν ἑαυτό σας στὸν Θεό, ἔχετε βέβαιο κέρδος τὴν πρόοδο στὴν ἁγιότητα, καὶ τελικὸ ἀποτέλεσμα στὴν αἰώνια ζωή)» [Ρωμ. 6,22]. Τὸ κέρδος ἐκείνων εἶναι ἡ ντροπὴ καὶ μετὰ τὴν ἀπαλλαγή, τὸ κέρδος αὐτῶν ἡ ἁγιότητα· ὅπου ὅμως ὑπάρχει ἁγιότητα, ὑπάρχει κάθε παρρησία. Τὸ τέλος ἐκείνων ὁ θάνατος, ἐνῶ αὐτῶν ἡ αἰώνια ζωή. Εἶδες πὼς ἄλλα δείχνει ὅτι ἔχουν δοθεῖ, ἐνῶ ἄλλα ὅτι εἶναι σὲ ἐλπίδες, καὶ ἀπὸ αὐτὰ ποὺ ἔχουν δοθεῖ καὶ ἐκεῖνα ἐπιβεβαιώνει, ἀπὸ τὴν ἁγιότητα τὴν ζωή; Γιὰ νὰ μὴ λέγεις λοιπὸν ὅτι ὅλα εἶναι σὲ ἐλπίδες, δείχνει πὼς καὶ ἐσὺ ἤδη κέρδισες. Πρῶτο, τὸ ὅτι ἀπαλλάχθηκες ἀπὸ τὴν πονηρία καὶ τὰ παρόμοια κακά, ποὺ καὶ ἡ ἀνάμνησή τους προκαλεῖ ντροπή. Δεύτερο, τὸ ὅτι ἔγινες δοῦλος στὴν δικαιοσύνη. Τρίτο, τὸ ὅτι ἀπόλαυσες τὴν ἁγιότητα. Τέταρτο, τὸ ὅτι θὰ κατορθώσεις τὴν ζωή, καὶ ὄχι τὴν προσωρινὴ ζωή, ἀλλὰ τὴν αἰώνια. «Ἀλλὰ ὅμως μολονότι ὑπάρχουν καὶ αὐτά, τοὐλάχιστον», λέγει, «γίνετε δοῦλοι τὸ ἴδιο. Γιατί, ἂν καὶ ὁ Κύριος ὑπερέχει πάρα πολύ, καὶ ἡ διαφορὰ τῆς δουλείας καὶ τῶν βραβείων, γιὰ τὰ ὁποῖα εἶστε δοῦλοι, εἶναι μεγάλη, δὲν ἀπαιτῶ τελικὰ τίποτε περισσότερο».
Ἔπειτα, ἐπειδὴ ἀνέφερε ὅπλα καὶ βασιλιᾶ, ἐπιμένει στὴν μεταφορά, λέγοντας: «Τὰ γὰρ ὀψώνια τῆς ἁμαρτίας θάνατος, τὸ δὲ χάρισμα τοῦ Θεοῦ ζωὴ αἰώνιος ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν (:Ναί. Τότε ἤσασταν δοῦλοι δυστυχισμένοι, διότι ὁ μισθὸς μὲ τὸν ὁποῖο ἡ ἁμαρτία πληρώνει τοὺς δούλους της εἶναι ὁ θάνατος. Ἀντίθετα τὸ δῶρο ποὺ δίνει ὁ Θεὸς στοὺς δούλους Του εἶναι ἡ αἰώνια ζωή, τὴν ὁποία ἀποκτοῦμε μὲ τὴν ἕνωσή μας μὲ τὸν Ἰησοῦ Χριστό, τὸν Κύριό μας)» [Ρωμ. 6,23]. Ἀφοῦ εἶπε «μισθὸς τῆς ἁμαρτίας», γιὰ τὰ χρηστὰ δὲν τήρησε τὴν ἴδια τάξη. Γιατί δὲν εἶπε «ὁ μισθὸς τῶν κατορθωμάτων σας», ἀλλὰ «τὸ δῶρο ὅμως τοῦ Θεοῦ», δείχνοντας ὅτι δὲν ἀπαλλάχτηκαν ἀπὸ μόνοι τους, οὔτε ἔλαβαν κάποια ὀφειλή, οὔτε ἀμοιβὴ καὶ ἀνταπόδοση τῶν κόπων τους, ἀλλὰ ἀπὸ χάρη ἔγιναν ὅλα αὐτά. Ὥστε καὶ ἀπὸ ἐδῶ προέρχεται ἡ ὑπεροχή, ὄχι γιατί τοὺς ἀπάλλαξε μόνο, οὔτε γιατί τοὺς μετακίνησε πρὸς τὰ καλύτερα, ἀλλὰ γιατί ἔγινε αὐτὸ χωρὶς νὰ κουραστοῦν οὔτε νὰ κοπιάσουν. Καὶ ὄχι μόνο τοὺς ἀπάλλαξε, ἀλλὰ καὶ πολὺ περισσότερα τοὺς ἔδωσε καὶ μὲ τὸν Υἱὸ Του τὰ ἔδωσε.
Ὅλα αὐτὰ ὅμως τὰ ἀνέφερε ἐδῶ ἐπειδὴ μίλησε καὶ γιὰ τὴ χάρη, καὶ πρόκειται στὴ συνέχεια νὰ ἀναφέρει καὶ τὸν νόμο. Γιὰ νὰ μὴν τοὺς κάνουν λοιπὸν καὶ τὰ δύο πιὸ ἀδιάφορους, ἀνέφερε ἐνδιάμεσα τὰ σχετικὰ μὲ τὸν σωστὸ τρόπο ζωῆς, παρακινῶντας παντοῦ τὸν ἀκροατὴ στὴν φροντίδα τῆς ἀρετῆς. Ὅταν βέβαια ὀνομάζει τὸν θάνατο «ὀψώνιον τῆς ἁμαρτίας (:μισθὸ τῆς ἁμαρτίας)», τους φοβερίζει πάλι καὶ τοὺς ἀσφαλίζει πρὸς τὰ μελλοντικά. Γιατί μὲ τὰ προηγούμενα ποὺ τοὺς θυμίζει, μὲ αὐτὰ τοὺς κάνει καὶ εὐγνώμονες καὶ ἀσφαλέστερους πρὸς ὅλα ἐκεῖνα ποὺ ἀκολουθοῦν.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
ἐπιμέλεια κειμένου: Ἑλένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
• https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/08/in-epistulam-ad-romanos.pdf
• Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Ἅπαντα τὰ ἔργα, Ὑπόμνημα στὴν Πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολή, ὁμιλίες ΙΒ΄ καὶ ΙΓ' (κατ', ἐπιλογήν), πατερικὲς ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς»(ΕΠΕ), ἐκδ. οἶκος «Τὸ Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1983, τόμος 17, σελίδες 65 καὶ 81-89.
• http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient greek/tools/liddell-scott/index.html
• Π. Τρεμπέλα, Ἡ Καινὴ Διαθήκη μὲ σύντομη ἑρμηνεία (ἀπόδοση στὴν κοινὴ νεοελληνική), ἐκδόσεις ἀδελφότητος θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», ἔκδοση τέταρτη, Ἀθήνα 2014.
• Ἡ Καινὴ Διαθήκη, Κείμενον καὶ ἑρμηνευτικὴ ἀπόδοσις ὑπὸ Ἰωάννου Κολιτσάρα, ἐκδόσεις ἀδελφότητος θεολόγων «Ἡ Ζωή», ἔκδοση τριακοστὴ τρίτη, Ἀθήνα 2009.
• Ἡ Παλαιὰ Διαθήκη κατὰ τοὺς ἑβδομήκοντα, Κείμενον καὶ σύντομος ἀπόδοσις τοῦ νοήματος ὑπὸ Ἰωάννου Κολιτσάρα, ἐκδόσεις ἀδελφότητος θεολόγων «Ἡ Ζωή», ἔκδοση τέταρτη, Ἀθήνα 2005.
• http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia Diathikh/Biblia/Palaia Diathikh.htm
• http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh Diathikh/Biblia/Kainh Diathikh.htm
