Γράφει ο Νικόδημος Καλλιντέρης, Νομικός
Μία νέα εξέλιξη υπήρξε πριν από λίγες ημέρες σε σχέση με τις προσφυγές της «Ένωσης Αθέων» στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) στο Στρασβούργο κατά τις οποίες προκύπτει παραβίαση δικαιωμάτων από τη δημόσια ανάρτηση θρησκευτικών εικόνων στις αίθουσες των ελληνικών δικαστηρίων. Οι δύο προσφυγές κατατέθηκαν στο ΕΔΔΑ αφού το Συμβούλιο της Επικρατείας είχε απορρίψει τα σχετικά αιτήματα (βλ. τις αποφάσεις της Ολομέλειας 130/2018 και 71/2019) για την αφαίρεση της θρησκευτικής εικόνας που βρίσκεται μέσα στην αίθουσα της Ολομέλειας του Ανωτάτου Δικαστηρίου
Υπενθυμίζουμε ότι στις 28 Ιουλίου 2025 το ΕΔΔΑ δημοσιοποίησε ότι κοινοποίησε τις δύο προσφυγές της «Ένωσης Αθέων» (με αριθμούς 19150/20 και 11122/25) προς την ελληνική κυβέρνηση καλώντας την να απαντήσει σε τρία ερωτήματα (βλ. περισσότερα σε προηγούμενο σχετικό άρθρο). Αξίζει να επισημανθεί η εξής ουσιώδης λεπτομέρεια: ότι στο έγγραφο κοινοποίησης του ΕΔΔΑ δεν μνημονεύεται παραδόξως η απόφαση Lautsi κ.α. κατά Ιταλίας (2011), στην οποία κρίθηκε ότι ο Εσταυρωμένος στις σχολικές αίθουσες δεν παραβίαζε τα ανθρώπινα δικαιώματα των προσφευγόντων.
Η νέα εξέλιξη αφορά την υποβολή γραπτών παρατηρήσεων στο ΕΔΔΑ από το «Ευρωπαϊκό Κέντρο για το Νόμο και τη Δικαιοσύνη» (“European Centre for Law and Justice”), μιας συλλογικότητας Γάλλων νομικών που εδρεύει στο Στρασβούργο. Στο παρόν άρθρο θα σταχυολογήσουμε ορισμένα καίρια σημεία από αυτή την παρέμβαση υπέρ της Ελλάδας που αξίζουν της προσοχής μας.
Οι Γάλλοι νομικοί συνδέουν το προοίμιο του ελληνικού Συντάγματος («Εις το όνομα της Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος») με το προοίμιο του καταστατικού του Συμβουλίου της Ευρώπης σύμφωνα με το οποίο τα κράτη-μέλη επιβεβαιώνουν «την αφοσίωσή τους στις πνευματικές και ηθικές αξίες που αποτελούν την κοινή κληρονομιά των λαών τους και την πραγματική πηγή της ατομικής ελευθερίας, της πολιτικής ελευθερίας και του κράτους δικαίου, αρχές που αποτελούν τη βάση κάθε γνήσιας δημοκρατίας».
Επισημαίνουν ότι η ανάρτηση θρησκευτικών εικόνων στα δικαστήρια συνιστά έθιμο που απορρέει από το ελληνικό Σύνταγμα ενώ σύμφωνα με το άρθρο 1 του ελληνικού Αστικού Κώδικα το έθιμο αποτελεί πηγή δικαίου. Η παρουσία θρησκευτικών συμβόλων στα δικαστήρια, λοιπόν, θεωρείται ιστορική πρακτική, έθιμο και έκφραση της συνταγματικής ταυτότητας της Ελλάδας.
Επιπλέον, σημειώνουν ότι δεν προκύπτει από τη νομολογία του ΕΔΔΑ ότι απαγορεύεται η ύπαρξη επίσημης θρησκείας σε ένα κράτος-μέλος ενώ και η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ δεν καταδικάζει το γεγονός ότι μία θρησκεία αναγνωρίζεται ως επίσημη ή επικρατούσα από ένα κράτος.
Σημαντικό τμήμα των γραπτών παρατηρήσεων αφιερώνεται στην υπόθεση Lautsi κ.α. κατά Ιταλίας στην οποία η μείζων σύνθεση του ΕΔΔΑ έκρινε ότι ο σταυρός είναι ένα «παθητικό» θρησκευτικό σύμβολο (δηλ. από μόνη της η δημόσια ανάρτησή του δεν απαιτεί ή επιβάλλει κάποια ενέργεια, προσευχή ή υπόκλιση από όσους το αντικρίζουν) του οποίου η παρουσία στις σχολικές αίθουσες δεν συνεπάγεται κάποια εξαναγκαστική επίδραση και ως εκ τούτου δεν παραβίαζε την (αρνητική) θρησκευτική ελευθερία των προσφευγόντων. Πέραν τούτου, το ΕΔΔΑ έκρινε στην εν λόγω υπόθεση ότι η Ιταλία μπορούσε νομίμως να δώσει στην πλειοψηφούσα θρησκεία της χώρας κυρίαρχη προβολή στο σχολικό περιβάλλον.
Κατά το «Ευρωπαϊκό Κέντρο για το Νόμο και τη Δικαιοσύνη» η εικόνα του Χριστού στα ελληνικά δικαστήρια έχει αντίστοιχο «παθητικό» χαρακτήρα, δεν απαιτεί καμία πράξη λατρείας, δεν επηρεάζει τις αποφάσεις των δικαστών και συμβολίζει την πνευματική κληρονομιά της Ελλάδας.
Να σημειωθεί ότι η Ελλάδα είχε παρέμβει στην υπόθεση Lautsi κ.α. κατά Ιταλίας υποστηρίζοντας ότι μια αντίληψη ουδετερότητας που θα επέβαλε την εξάλειψη ενός παραδοσιακά υπάρχοντος θρησκευτικού συμβόλου, αντί να ανοίξει διάλογο για την κατανόηση και την ανοχή που χαρακτηρίζουν τον πλουραλισμό, θα κατέληγε σε άρνηση αυτής ακριβώς της ελευθερίας και τελικά θα απέκλειε τη θρησκευτική διάσταση από την κοινωνία. Οι Γάλλοι νομικοί συμφωνούν με την τότε θέση της Ελλάδας ότι η αφαίρεση των θρησκευτικών συμβόλων θα αποτελούσε αρνητική προκατάληψη απέναντι στη θρησκευτική παράδοση της χώρας και όχι ουδέτερη στάση.
Αλλά και πολλά άλλα κράτη του Συμβουλίου της Ευρώπης που παρενέβησαν στην υπόθεση Lautsi κ.α. κατά Ιταλίας απαίτησαν να γίνονται σεβαστές οι εθνικές και θρησκευτικές ταυτότητες και παραδόσεις τους καθώς αυτές αποτελούν τη ρίζα των ευρωπαϊκών αξιών και της ενότητας.
Βασικό επιχείρημα της «Ένωσης Αθέων» είναι ότι εντός του δικαστηρίου η θρησκευτική ουδετερότητα πρέπει να είναι απόλυτη προκειμένου να διασφαλιστεί η αμεροληψία των δικαστών. Σύμφωνα όμως με τις γραπτές παρατηρήσεις του «Ευρωπαϊκού Κέντρου για το Νόμο και τη Δικαιοσύνη» δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι η παρουσία της εικόνας του Χριστού στην αίθουσα της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας στην Ελλάδα έχει επηρεάσει τις δικαστικές αποφάσεις.
Υπογραμμίζεται επιπροσθέτως ότι η ουδετερότητα του κράτους αφορά την άσκηση εξουσίας και όχι την ταυτότητά του. Το κριτήριο είναι το εξής: Επηρεάζει η ενέργεια του κράτους τη θρησκευτική ελευθερία; Στην περίπτωση των ελληνικών δικαστηρίων δεν αποδεικνύεται ότι έχει υπάρξει προσηλυτισμός, άνιση μεταχείριση ή περιορισμοί στην ελευθερία της συνείδησης λόγω της παρουσίας των θρησκευτικών εικόνων.
Το «Ευρωπαϊκό Κέντρο για το Νόμο και τη Δικαιοσύνη» καταλογίζει ακόμη στην «Ένωση Αθέων» ότι συγχέει την αμεροληψία των δικαστών με τη γενική ουδετερότητα του κράτους. Σύμφωνα όμως με παλαιότερη απόφαση του ΕΔΔΑ (Pitkevich κατά Ρωσίας) παραβίαση μπορεί να υπάρχει μόνο όταν ένας δικαστής εκδηλώνει ενεργά τη θρησκευτική του ταυτότητα εντός του πλαισίου των καθηκόντων του (π.χ. κάνοντας προσηλυτισμό) κι όχι απλώς επειδή υπάρχει κάποιο θρησκευτικό σύμβολο μέσα στη δικαστική αίθουσα.
Συνοψίζοντας, οι Γάλλοι νομικοί υποστηρίζουν στις γραπτές παρατηρήσεις τους ότι:
- Η παρουσία ορθόδοξων εικόνων στα ελληνικά δικαστήρια ανήκει στη συνταγματική και πολιτισμική ταυτότητα της χώρας.
- Τα θρησκευτικά αυτά σύμβολα είναι «παθητικά» και δεν ασκούν καμία επιρροή στην αμεροληψία των δικαστών.
- Δεν υπάρχει πραγματικός περιορισμός του δικαιώματος στη θρησκευτική ελευθερία των άθεων.
- Η Ελλάδα διαθέτει ευρύ περιθώριο εκτίμησης.
- Μια καταδικαστική απόφαση θα μπορούσε να οδηγήσει σε σοβαρή πολιτική σύγκρουση, όπως στην υπόθεση Lautsi κ.α. κατά Ιταλίας (22 κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης είχαν τοποθετηθεί κατά της «υπερβολικής εκκοσμίκευσης»).
Το ΕΔΔΑ καλείται να λάβει απόφαση για το ανωτέρω ευαίσθητο θέμα και μια τυχόν αποδοχή των προσφυγών της «Ένωσης Αθέων» είναι βέβαιο ότι θα διαταράξει την ιστορική, εθιμική, πολιτισμική, θρησκευτική και συνταγματική παράδοση στην Ελλάδα αλλά και ευρύτερα στην Ευρώπη.
ΑΚΤΙΝΕΣ: To Ευρωπαϊκό Δικαστήριο θα αποφασίσει για τις θρησκευτικές εικόνες στις δικαστικές αίθουσες
====================