Η άλωση της Κωνσταντινούπολης
από τους Λατίνους (12 Απριλίου 1204)
Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου δασκάλος - συγγραφέας
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: Χρονιά σταθμός για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε το 1071, όταν στο Ματζικὲρτ ο βυζαντινὸς στρατὸς ηττήθηκε απὸ τους Σελτζούκους, χάνοντας ουσιαστικά τη Μ. Ασία, ενώ οι Νορμανδοί κατέκτησαν την τελευταία βυζαντινή πόλη στην Ιταλία, Βάρη (Bari). Η οικονομία υποχώρησε στη δύναμη ιταλικών πόλεων, στις οποίες είχαν παρασχεθεί σημαντικά προνόμια (Βενετία, Πίζα, Γένουα) με αντάλλαγμα υποτιθέμενη στρατιωτικὴ βοήθεια, εις βάρος, τελικά, της Αυτοκρατορίας. Ακόμη η Κων/λη αντιμετώπιζε μεγάλη διαφθορά, ενώ η φορολόγηση ήταν δυσβάστακτη.
Ο Λέων Σγουρός, ο Λέων Γαβαλάς, ο Θεόδωρος Λάσκαρης κι ο Αλέξιος Α΄,δημιούργησαν αυτόνομα κρατίδια εντός της Αυτοκρατορίας. Η άλλοτε ισχυρή κεντρική εξουσία κατήντησε σκιώδης λόφω των εμφανών ανεπαρκειών των Αγγέλων. Στη Δύση, την ίδια εποχή, ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ (1198) ενδιαφερόμενος για την ισχυροποίηση της παπικής εξουσίας, στόχευε να ηγηθεί ο ίδιος σε επικείμενη Σταυροφορία, επειδή η Παλαιστίνη ανήκε στους διαδόχους του μουσουλμάνου Άραβα Σαλαντίν. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας, Αλέξιος Γ΄, πρότεινε με επιστολή του στον πάπα να ηγηθεί ο ίδιος της Σατυροφορίας. Ο Ιννοκέντιος άρχισε συνεννοήσεις όμως πρώτα για την ένωση των Εκκλησιών, υπονοώντας την υποταγή της Ορθοδοξίας στην παπική τιάρα, απειλώντας ότι, αν ο Αλέξιος Γ’ αντιδρούσε, θα υποστηρίζε τον εκθρονισθέντα αυτοκράτορα Ισαάκιο. Ο Αλέξιος Γ’ δε συμφώνησε σε “ένωση” ψυχραίνοντας περισσότερο τις μεταξύ τους σχέσεις. Ταυτόχρονα ο Ιννοκέντιος ειδοποίησε τους ηγέτες της Δύσης για την επικείμενη Σταυροφορία. Γαλλία, Αγγλία και Γερμανία, λόγω εσωτερικών προβλημάτων, απέρριψαν τη συμμετοχή τους. Από τους σημαντικούς βασιλιάδες μόνο αυτός της Ουγγαρίας δήλωσε συμμετοχή. Πάντως ιππότες της Δύσης, κυρίως από τη Γαλλία, δήλωσαν συμμετοχή στην προσπάθεια. Σημαντικό ρόλο στην Δ’ Σταυροφορία έπαιξε ο βενετσιάνος δόγης Ερρίκος Δάνδολος, που ενδιαφερόταν για τα οικονομικά οφέλη της χώρας του, επειδή είχε αντιληφθεί ότι η Ανατολή (χριστιανική και μωαμεθανική) ήταν πηγή πλούτου.
ΟΙ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΕΣ: Οι Σταυροφόροι, με επικεφαλή τον Βονιφάτιο Μομφερατικό, θα συγκεντρώνονταν στη Βενετία, που, αντί κομίστρου, αναλάμβανε να τους διεκπεραιώσει με πλοία στην Ανατολή. Για να συμπληρωθούν τα ναύλα, ο δόγης ζήτησε και πέτυχε την κατάληψη για λογαριασμό της Βενετίας, της ουγγρικής, τότε, Ζάρα (Ζαντάρ), που σημειωτέον ... συμμετείχε στη Σταυροφορία. Όταν ο Πάπας το πληροφορήθηκε, αφόρισε, προσωρινά (!) Σταυροφόρους και Ενετούς. Ο γιος του εκθρονισμένου βυζαντινού αυτοκράτορα Ισαάκιου, Αλέξιος (Δ΄), έχοντας καταφύγει στη Δύση, βλέποντας τις πολεμικές ετοιμασίες, ικέτευσε βοήθεια για την αποκατάστασή του στο θρόνο, προσφέροντας “γη και ύδωρ” στους Δυτικούς, δηλαδή υποταγή στον πάπα και πληρωμή μεγάλου χρηματικού ποσού. Ο Δάνδολος, “οσμιζόμενος” κέρδη, έπεισε και τους Σταυροφόρους. Έτσι, ο Ενετικός στόλος με τους Αλέξιο, Δάνδολο και Βονιφάτιο Μομφερατικό, τον Ιούνιο του 1203, εμφανίσθηκε στην Κων/λη. Οι Βυζαντινοί αιφνιδιασμένοι, είδαν τους Λατίνους να σπάνε την αλυσίδα του Κεράτιου και να καταλαμβάνουν το λιμάνι καταστρέφοντας τα ναυλοχούντα βυζαντινά πλοία. Μάλιστα, μετά από ολιγοήμερη πολιορκία, κατέλαβαν προσωρινά την πόλη τον Ιούλιο του 1203, παρά την αντίσταση των Βαράγγων μισθοφόρων! Ο ανίκανος Αλέξιος Γ, εγκατέλειψε την πόλη παίρνοντας το δημόσιο θησαυροφυλάκιο. Ο Ισαάκιος Β' αποφυλακίστηκε και επανήλθε στον θρόνο, ενώ ο γιος του Αλέξιος ανακηρύχθηκε συν-αυτοκράτορας (Αλέξιος Δ'). Έτσι, ο φαινομενικός στόχος της πολιορκίας, η αποκατάσταση του Ισάακιου στο θρόνο, επετεύχθη. Όμως την ώρα της αμοιβής των Σταυροφόρων, διαπιστώθηκε πως τα ταμεία ήταν άδεια. Απελπισμένος ο συν-αυτοκράτορας προσπάθησε να συλλέξει τα υποσχεθέντα με πρόσθετους φόρους, δασμούς, τάματα Ναών, κ.α. Όμως ο λαός, επαναστάτησε ανακηρύσσοντας αυτοκράτορα τον Αλέξιο Ε΄ Μούρτζουφλο. Εκείνος δεν δέχθηκε να τηρήσει τους όρους των προκατόχων του, αρνούμενος συμβιβασμό. Συγχρόνως προσπάθησε να οργανώσει την άμυνα της πόλης για ενδεχόμενη επίθεση.
Η ΑΛΩΣΗ: Η σύγκρουση Ελλήνων και Σταυροφόρων ήταν αναπόφευκτη και το Μάρτιο του 1204 πραγματοποιήθηκε συνθήκη διαμέλισης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταξύ Βενετίας και Σταυροφόρων. «Εν ονόματι του Χριστού, πρέπει να καταλάβουμε, δια των όπλων, την πόλη προς δόξαν του Θεού, της Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας!», διεκήρυττε στομφωδώς η συνθήκη. Την παραμονή της τελικής εφόδου οι Λατίνοι επίσκοποι, εξαπέλυσαν ανθελληνικούς μύδρους, αποκαλώντας το Μούρτζουφλο προδότη, δολοφόνο, Ιούδα, ενώ τους Έλληνες σχισματικούς, επειδή αρνούνταν την παπική πρωτοκαθεδρία. Οι πόρνες, που πρόσφεραν .. πνευματική ανάταση στους Σταυροφόρους, στάλθηκαν μακριά. Οι ιερωμένοι εξομολόγησαν τους στρατιώτες, τους χορήγησαν Όστια (Κοινωνία) και τους καθησύχαζαν. Στις 12/4, η επίθεση κατευθύνθηκε στο Κεράτιο τείχος. Οι Ενετοί, δένοντας τις γαλέρες τους ανά δύο, τις υπερύψωσαν με κατασκευές οδηγώντας τις γεμάτες στρατό κατά των πύργων. Μετά από σκληρή μάχη, το απόγευμα κατέλαβαν δύο πύργους και άρχισαν να εισχωρούν στην πόλη. Η ανίκανη βυζαντινή ηγεσία απέδειξε πως δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τις περιστάσεις. Ο Μούρτζουφλος και ευγενείς εγκατέλειψαν την πόλη προς τη Θράκη. Την επομένη οι επιτιθέμενοι άρχισαν να προελαύνουν χωρίς αντίσταση. Η Βασιλεύουσα έπεσε μετά την εγκληματική πειρατική εκστρατεία που λέγεται Δ' Σταυροφορία. Τα βυζαντινά στρατεύματα κατέθεσαν τα όπλα. Οι εκδιωχθέντες Ιταλοί έποικοι προέβησαν σε αντίποινα κατά του πληθυσμού. Καθώς οι νικητές Σταυροφόροι διέσχιζαν τους δρόμους της πόλης, γυναίκες, γέροντες, παιδιά, που δε μπόρεσαν να δραπετεύσουν, τους υποδέχτηκαν σχηματίζοντας το σημείο του σταυρού με τα χέρια τους, και ζητωκραύγαζαν το Μομφερρατικό, πιστεύοντας ότι επρόκειτο για μια εναλλαγή στο θρόνο. Όμως, οι “στρατιώτες του Θεού” δεν λυπήθηκαν κανέναν. Πυρπόλησαν τεράστιο τμήμα της πόλης. Το αυτοκρατορικό ανάκτορο λεηλατήθηκε. Η βία των στρατιωτών δεν φείσθηκε ούτε κοριτσιών ούτε αφιερωμένων στο Θεό παρθένων. Η πόλη περιήλθε σε χάος. Γέροντες, γυναίκες και παιδιά έτρεχαν εδώ κι εκεί προσπαθώντας να σώσουν τη ζωή και την τιμή τους. Ιππότες, και Ενετοί ανταγωνίζονταν σε ένα τρελό αγώνα λεηλασίας. Αυτοί οι ευσεβείς ληστές διέπραξαν πληθώρα εγκλημάτων. Ξιφουλκούσαν και λεηλατούσαν κατοικίες κι εκκλησίες. Η Ορθοδοξία υφίστατο κάθε είδους προσβολή. Εκκλησίες και μοναστήρια λεηλατήθηκαν. Μοναχοί και ιερωμένοι υπέστησαν προσβλητική μεταχείριση. Οι Σταυροφόροι τοποθετούσαν άμφια ιερέων στις ράχες των αλόγων τους. Εικόνες αποσπώνταν ή θρυμματίζονταν. Δισκοπότηρα απογυμνώθηκαν από πολύτιμους λίθους μεταβαλόμενα σε κρασοπότηρα. Καλύμματα Αγίων Τραπεζών και χρυσοκέντητα παραπετάσματα τεμαχίστηκαν διαμοιραζόμενα. Η Αγία Τράπεζα της Αγια-Σοφιάς, τεμαχίστηκε, για την αρπαγή πολύτιμων υλικών. Άλογα και μουλάρια οδηγήθηκαν στο Ναό για να μεταφέρουν φορτία ιερών σκευών, χρυσών και αργυρών πλακών του θρόνου, αμβώνων, διακοσμήσεων, βεβηλώνοντας το μέγιστο ναό της Χριστιανοσύνης. Μια από τις πόρνες που επανέκαμψαν για να στεφανώσουν τον “ιερό” ... ιπποτικό αγώνα κάθισε στην πατριαρχική καθέδρα και χόρευε τραγουδώντας άσεμνα τραγούδια προς τέρψη των στρατιωτών. Τίποτα δεν έμεινε σεβαστό στην Πόλη από τους αδίστακτους “ιππότες”: εκκλησίες, λείψανα, μνημεία. Ο αυτόπτης Χωνιάτης διασώζει τον τρόπο φυγάδευσής του, μαζί με άλλους, από έναν φίλο του Ενετό. Μπροστά τους πορευόταν ο πατριάρχης «χωρίς σάκο, χρήματα, ράβδο, υποδήματα, μόνο με έναν επενδύτη», γράφει, «σαν ένας πραγματικός απόστολος ή μάλλον σαν ένας πραγματικός μιμητής του Ιησού Χριστού, καθώς καθόταν σε ένα γαϊδούρι, με τη διαφορά ότι εκείνος δεν εισερχόταν θριαμβευτικά στη νέα Σιών αλλά την εγκατέλειπε». Στη διάρκεια της λεηλασίας, χάθηκαν πολύτιμα έργα τέχνης, βιβλιοθήκες λαφυραγωγήθηκαν, χειρόγραφα καταστράφηκαν. Πάντως μεγάλο μέρος των κλαπέντων βυζαντινών θησαυρών εκποιήθηκε τὸ 1795 απὸ τη πνέουσα τα λοίσθια Βενετία για πολεμικὲς ανάγκες! Οι αυτοκρατορικοί τάφοι, στους Αγίους Αποστόλους, με πρώτο εκείνον του Ιουστινιανού, λεηλατήθηκαν. Κατόπιν οι ευσεβείς ληστές έστρεψαν την προσοχή τους στα αγάλματα. Τα ορειχάλκινα άλογα, στολίδια του Ιπποδρόμου, μεταφέρθηκαν από τον Δάνδολο στην πόλη του, για τη διακόσμηση του προαυαλίου του Αγίου Μάρκου. Μεγάλο πλήθος ορειχάλκινων αγαλμάτων λιώθηκαν και μετατράπηκαν σε νομίσματα! Μεταξύ αυτών ήταν πολλά δημιουργήματα της προ Χριστού εποχής. Άλλο πεδίο “δόξης” λαμπρόν για τους εμπαίκτες του Σταυρού ήταν τα ιερά λείψανα. Και οι πλέον ευσυνείδητοι σταυροφόροι, πίστευαν, πως αντισταθμίζαν την παραβίαση του όρκου τους, κλέβοντας ένα ιερό λείψανο δωρίζοντάς το στην εκκλησία της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Η λεηλασία αυτή διήρκεσε σαράντα χρόνια! Οι ανώτεροι παπικοί ιερωμένοι έσπευδαν να οικειοποιηθούν τα ιερά λάφυρα ανενδοίαστα. Ο Τίμιος Σταυρός τεμαχίστηκε διαμοιραζόμενος σε βαρόνους. Οι Ενετοί έκλεψαν την εικόνα της Θεοτόκου του Ευαγγελιστή Λουκά. Σε περιοχές της Γαλλίας έφθασαν μεταξύ άλλων, το ακάνθινο στεφάνι του Χριστού, ο χιτών και η ζώνη της Θεοτόκου, τμήμα ενδύματος του Κυρίου, η κάρα του Ιωάννη του Βαπτιστή, δύο μεγάλοι σταυροί από Τίμιο Ξύλο, κ.ά. Τα περισσότερα απ' αυτά τα ιερά λείψανα στη Γαλλία καταστράφηκαν συνειδητά από ... “φωτισμένα πνεύματα” στη Γαλλική Επανάσταση. Ακόμη, Λατίνοι ιερείς από Γαλλία, Φλάνδρα και Ιταλία, επιδόθηκαν σε άγρα λειψάνων, με αποτέλεσμα να μη μείνει καμιά σημαντική εκκλησία ή μονή στη Δύση χωρίς μερίδιο αυτής της λεηλασία. Επακολούθησε η εκλογή νέου αυτοκράτορα (Βαλδουίνος της Φλάνδρας) και ο διαμελισμός των βυζαντινών εδαφών με τη μερίδα του λέοντος στη Βενετία. Η Αγία Σοφία περιήλθε στον κλήρο της Βενετίας και ο Βενετός Θωμάς Μοροζίνι έγινε “Πατριάρχης” της παπικής Εκκλησίας. Σε αυτή τη συγκυρία, δημιουργήθηκαν νέες εστίες Ελληνισμού: η Αυτοκρατορία του Πόντου, η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και, αργότερα, το Δεσποτάτο του Μυστρά.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΛΩΣΗΣ: Το γεγονός της πτώσης της Βασιλεύουσας στους Σταυροφόρους ήταν πολυσήμαντο: Επισφράγισε τη φθίνουσα πορεία της Αυτοκρατορίας. Καθόρισε de facto τις σχέσεις με τη Δύση και το ανερχόμενο οθωμανικό κράτος. Τα γεγονότα που περιγράψαμε οδήγησαν το λαό της Πόλης, δύο αιώνες μετά, να πει: “κρεῖττον φακιόλιον Τούρκων ἢ καλύπτρα λατινική.” Το χάσμα Ανατολής - Δύσης, ανοικτό από το 1054, κατέστη αγεφύρωτο. Συνηγορόρησαν σ' αυτό οι Δυτικοί που είδαν τα γεγονότα ως «αιρετικών τιμωρία» και «νίκη της Χριστιανοσύνης»! Οι Βυζαντινοὶ συνειδητοποίησαν ότι οι Λατίνοι ήταν ο ουσιαστικὸς εχθρός, γιατί απ᾿ αυτοὺς κινδύνευε η ορθόδοξη πίστη, διαμορφώνοντας, προϊόντος του χρόνου, τη στάση των ανθενωτικών, που προτιμούσαν συνεργασία με Οθωμανοὺς παρά φράγκικη λυκοφιλία, επιλέγοντας “το μη χείρον, βέλτιστον”. Η άλωση του 1204 είχε και ευεργετικὲς συνέπειες. Ο Ρωμηὸς θα συνειδητοποιήσει τη σημασία της διάλυσης της Αυτοκρατορίας και η αντιλατινική φιλοσοφία θα μετουσιωθεί σε εθνική ομοψυχία. Τέλος, λόγω της διάσπασης των επιμέρους εθνοτήτων της αυτοκρατορίας, θα εμφάνισθει η εθνική συνείδηση.
