Ο ΙΕΡΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ
σύμφωνα με το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο
[Υπομνηματισμός στα εδάφια Ματθ.27,24-44]
«Τότε οἱ στρατιῶται τοῦ ἡγεμόνος παραλαβόντες τὸν ᾿Ιησοῦν εἰς τὸ πραιτώριον συνήγαγον ἐπ᾿ αὐτὸν ὅλην τὴν σπεῖραν· καὶ ἐκδύσαντες αὐτὸν περιέθηκαν αὐτῷ χλαμύδα κοκκίνην, καὶ πλέξαντες στέφανον ἐξ ἀκανθῶν ἐπέθηκαν ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ καὶ κάλαμον ἐπὶ τὴν δεξιὰν αὐτοῦ, καὶ γονυπετήσαντες ἔμπροσθεν αὐτοῦ ἐνέπαιζον αὐτῷ λέγοντες· χαῖρε ὁ βασιλεὺς τῶν ᾿Ιουδαίων(:Τότε οι στρατιώτες του ηγεμόνα, αφού πήραν τον Ιησού και Τον οδήγησαν στην εσωτερική αυλή του παλατιού, όπου έμενε ο επίτροπος της Ρώμης, μάζεψαν τριγύρω Του όλη τη φρουρά. Και αφού Τον έγδυσαν, επειδή ήθελαν να διακωμωδήσουν τις βασιλικές Του αξιώσεις, Τον έντυσαν με κόκκινο μανδύα. Επιπλέον, έπλεξαν στεφάνι από αγκάθια και το έβαλαν πάνω στο κεφάλι Του αντί για στέμμα, και στο δεξί Του χέρι Τού έδωσαν ένα καλάμι αντί για βασιλικό σκήπτρο. Κι αφού γονάτισαν μπροστά Του, Τον ενέπαιζαν και Του έλεγαν: “Χαίρε, βασιλιά των Ιουδαίων”)»[Ματθ.27,27-29].
Σαν από κάποιο σύνθημα χόρευε σε όλους ο διάβολος. Διότι ότι έστω οι Ιουδαίοι κατακυριευμένοι από φθόνο και κακεντρέχεια φέρονταν προς Aυτόν με απρέπεια και βιαιότητα, οι στρατιώτες όμως από πού και για ποια αιτία; Δεν είναι ολοφάνερο ότι τότε ο διάβολος ήταν εκείνος ο οποίος είχε εμβάλει σε όλους με βακχική μανία; Γι’ αυτό και διασκέδαζαν με τις ύβρεις που απηύθυναν οι άγριοι και απάνθρωποι. Διότι έπρεπε να ντραπούν, έπρεπε να δακρύσουν, όπως έκανε το πλήθος, ενώ αυτοί όχι μόνο αυτό δεν έκαναν, αλλά αντιθέτως έβριζαν και χοροπηδούσαν, ίσως για να ευχαριστήσουν τους Ιουδαίους, ή προβαίνοντας σε όλα αυτά από τον δικό τους κακότροπο χαρακτήρα. Και οι ύβρεις τους ήταν πολλές και διάφορες. Διότι άλλοτε μεν εξευτέλιζαν την θεϊκή εκείνη κεφαλή, άλλοτε την μεταχειρίζονταν υβριστικά με το ακάνθινο στεφάνι, άλλοτε την κτυπούσαν με το καλάμι, άνδρες αχρείοι και δολοφόνοι.
Ποιoν λόγο λοιπόν μπορούμε να κάνουμε εμείς όταν οδηγούμαστε σε εξευτελισμούς, ύστερα από αυτά που υπέστη ο Χριστός; Διότι αυτό που έγινε ήταν το έσχατο όριο εξευτελισμού. Δεν εξευτελιζόταν, βλέπετε, ένα μέλος, αλλά ολόκληρο το σώμα και καθ’ ολοκληρίαν· η κεφαλή με το στεφάνι, το καλάμι και τους κολαφισμούς· το πρόσωπο, το οποίο υφίσταται εμπτύσματα· οι σιαγόνες οι οποίες ραπίζονταν· ολόκληρο το σώμα με τις μαστιγώσεις, με την ένδυση της χλαμύδας και με την προσποιητή προσκύνηση· το χέρι με το καλάμι, το οποίο το έδωσαν να κρατάει αντί σκήπτρου· το στόμα πάλι με την προσφορά του ξυδιού.
Τι θα μπορούσε να αποδειχθεί φοβερότερο από αυτά; Τι περισσότερο ταπεινωτικό; Διότι αυτά που έχουν γίνει υπερβαίνουν κάθε περιγραφή. Έκαναν τα πάντα σαν να φοβόντουσαν μήπως δώσουν την εντύπωση ότι παραλείπουν κάτι από την παράτολμη πράξη τους, αφού φόνευσαν τους μεν προφήτες με τα ίδια τους τα χέρια, Αυτόν δε με δικαστική απόφαση και από τον εαυτό τους και από τον Πιλάτο λέγοντας: «Τὸ αἷμα αὐτοῦ ἐφ᾿ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ τέκνα ἡμῶν (:Η ενοχή και η ευθύνη για το χύσιμο του αίματός του ας πέσει πάνω μας και πάνω στα παιδιά μας)»[Ματθ. 27,25] και χοροπηδούν και φέρονται υβριστικά οι ίδιοι, δένοντας και οδηγώντας τον Ιησού· και γίνονται αίτιοι των ύβρεων των στρατιωτών· και Τον καρφώνουν στον σταυρό και βλασφημούν και φτύνουν και διακωμωδούν· διότι τίποτα δεν πρόσφερε εδώ ο Πιλάτος, αλλά όλα τα έκαναν αυτοί. Έγιναν και κατήγοροι και δικαστές και δήμιοι και όλα.
Και αυτά αναγιγνώσκονται από εμάς όταν είναι όλοι συγκεντρωμένοι. Διότι για να μην λένε οι εθνικοί, ότι τα μεν ωραία και εξαίρετα, όπως είναι τα σημεία και τα θαύματα, τα επιδεικνύουμε στα πλήθη και τους λαούς, αυτά δε τα υβριστικά τα αποκρύπτουμε, κανόνισε η Χάρη του Αγίου Πνεύματος να αναγιγνώσκονται όλα αυτά στην πάνδημο εορτή, όταν είναι παρόντες μεγάλο πλήθος ανδρών και γυναικών και γενικά όλοι κατά την μεγάλη νύχτα του Πάσχα. Όταν είναι παρούσα ολόκληρη η οικουμένη, τότε αυτά διακηρύσσονται με δυνατή φωνή. Και μολονότι αυτά αναγιγνώσκονται και γίνονται σε όλους γνωστά, ο Χριστός πιστεύεται ότι είναι Θεός και μαζί με όλα τα άλλα, προσκυνείται και για αυτά, επειδή καταδέχθηκε να ταπεινωθεί τόσο πολύ προς χάρη μας, ώστε να υποστεί και αυτά, για να μας διδάξει όλη την αρετή.
Αυτά λοιπόν τα γνωρίζουμε πάντοτε, διότι είναι πολύ μεγάλο το κέρδος και η ωφέλεια από αυτά. Διότι όταν τον βλέπεις να περιπαίζεται και με χειρονομίες και με πράξεις και να προσκυνείται με τόση γελοιοποίηση και να ραπίζεται και να υφίσταται τα χείριστα, και μονόλιθος εάν είσαι, θα γίνεις πιο μαλακός από κάθε κερί και θα βγάλεις από την ψυχή κάθε ερεθισμό.
Άκου λοιπόν και τα παρακάτω. Όταν Τον ενέπαιξαν, «ἀπήγαγον αὐτὸν εἰς τὸ σταυρῶσαι (:τον οδήγησαν για να Τον σταυρώσουν)», λέει, και αφού Τον γύμνωσαν, πήραν τα ενδύματά Του και κάθισαν περιμένοντας πότε θα εκπνεύσει. Και μοιράζονται τα ενδύματα Του, πράγμα που γίνεται στους πολύ ευτελείς και εγκαταλελειμμένους καταδίκους, οι οποίοι δεν έχουν κανένα και ζουν τελείως έρημοι. Μοίραζαν τα ενδύματα με τα οποία τόσο μεγάλα θαύματα είχαν γίνει. Αλλά τίποτα δεν έκανε τότε, αν και ο Χριστός κατείχε την μυστική δύναμη. Δεν ήταν δε και αυτό μικρό δείγμα μέθης. Διότι αποτολμούσαν τα πάντα σαν να πρόκειται περί άτιμου και εγκαταλελειμμένου, όπως είπα, και του πλέον ευτελούς. Στους ληστές λοιπόν τίποτα τέτοιο δεν έκαναν, ενώ στον Χριστό τα αποτόλμησαν όλα. Και Τον σταύρωσαν ανάμεσα σε αυτούς για να συνδεθεί με την φήμη εκείνων.
«Καί ἔδωκαν αὐτῷ πιεῖν ὄξος μετὰ χολῆς μεμιγμένον(:του έδωσαν να πιεί ξίδι ανακατεμένο με χολή)»[Ματθ.27,34], και αυτό για να Τον περιπαίξουν· Εκείνος όμως δεν το θέλησε. Άλλος δε ευαγγελιστής λέει ότι αφού το γεύθηκε είπε: «Τετέλεσται, καὶ κλίνας τὴν κεφαλὴν παρέδωκε τὸ πνεῦμα (:’’Όλα πια έχουν τελειώσει. Οι προφητείες όλες ολοκληρώθηκαν, και το έργο μου πήρε αίσιο τέλος. Όλα όσα έπρεπε να πάθω τελείωσαν, και η σωτηρία των ανθρώπων εξασφαλίσθηκε πλήρως’’. Και αφού άφησε μόνος Του το κεφάλι Του να γείρει προς τα κάτω, παρέδωσε εξουσιαστικά την ψυχή Του στον Πατέρα του, όταν Αυτός θέλησε)»[Ιω. 19,30]. Και τι σημαίνει «τετέλεσται»; Ότι εκπληρώθηκε η περί Αυτού προφητεία, η οποία λέει: «Καὶ ἔδωκαν εἰς τὸ βρῶμά μου χολὴν καὶ εἰς τὴν δίψαν μου ἐπότισάν με ὄξος (: Και όταν ζήτησα να φάω και να πιω κάτι, μου έδωσαν αντί φαγητού χολή και αντί ύδατος, όταν διψούσα, με πότισαν ξίδι)»[Ψαλμ. 68,22]. Ούτε αυτός όμως ο ευαγγελιστής δείχνει ότι ήπιε· διότι δεν διαφέρει σε τίποτε το ότι απλώς γεύθηκε από το ότι δεν ήπιε, αλλά σημαίνει ένα και αυτό το πράγμα.
Αλλά όμως ούτε εδώ δεν σταματούν οι παρανοϊκές ενέργειές τους, αλλά αφού Τον γύμνωσαν και Τον σταύρωσαν και του πρόσφεραν ξύδι, προχωρούν περαιτέρω, και καθώς Τον βλέπουν καρφωμένο πάνω στον σταυρό, Τον χλευάζουν και αυτοί και οι διερχόμενοι· αυτά ήταν χειρότερα από όλα, το ότι αυτά τα έπασχε με τη δικαιολογία ότι είναι πλάνος και απατεώνας και ως υπερόπτης, ο οποίος αλόγιστα υπερηφανεύονταν για όσα έλεγε. Γι’ αυτό και Τον σταύρωσαν δημοσίως για να Τον διαπομπεύσουν υπό τα μάτια όλων· γι’ αυτό και Τον σταύρωσαν με τα στρατιωτικά χέρια, για να παρατείνουν τις παρανοϊκές ενέργειές τους, αποτολμώντας αυτά και σε δημόσιο δικαστήριο.
Αν και ποιον δεν θα έκανε να λυγίσει ο όχλος που Τον ακολουθεί και θρηνεί; Όχι όμως και τα θηρία αυτά. Γι’ αυτό μεν και Αυτός, εκείνους μεν τους θεωρεί άξιους αποκρίσεως, ενώ αυτούς όχι. Διότι αφού έκαναν ό,τι ήθελαν, σπεύδουν να μολύνουν και τη φήμη Του, επειδή φοβούνταν την ανάσταση. Γι’ αυτό τα λένε αυτά δημοσίως και γι’ αυτό σταύρωσαν μαζί τους και τους ληστές, θέλοντας δε να δείξουν ότι είναι απατεώνας, έλεγαν: «Ὁ καταλύων τὸν ναὸν καὶ ἐν τρισὶν ἡμέραις οἰκοδομῶν! σῶσον σεαυτόν· εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, κατάβηθι ἀπὸ τοῦ σταυροῦ(:Εσύ που θα γκρέμιζες τον ναό και σε τρεις ημέρες θα τον ξαναέκτιζες, σώσε τώρα τον εαυτό σου. Εάν είσαι Υιός του Θεού, κατέβα από τον σταυρό)»[Ματθ.27,40]. Διότι επειδή δεν εισακούσθηκαν όταν είπαν στον Πιλάτο να σβήσει την αιτία της σταυρώσεως (η οποία ήταν το ότι έβαλε να γράψουν το «ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων»), και εκείνος αρνήθηκε λέγοντας: «ὃ γέγραφα, γέγραφα(:Ό,τι έγραψα, το έγραψα πλέον. Δεν το ξεγράφω)», προσπαθούσαν με τους χλευασμούς να δείξουν ότι δεν είναι βασιλιάς. Γι’ αυτό έλεγαν τα προηγούμενα, αλλά και τα εξής: «Εἰ βασιλεὺς ᾿Ισραήλ ἐστι, καταβάτω νῦν ἀπὸ τοῦ σταυροῦ(:εάν είναι βασιλιάς του Ισραήλ, του ευλογημένου δηλαδή λαού του Θεού, ας κατεβεί απ’ τον σταυρό και θα τον πιστέψουμε)», και, «ἄλλους ἔσωσεν, ἑαυτὸν οὐ δύναται σῶσαι (:Άλλους έσωσε με τα αγύρτικά του θαύματα˙ τον εαυτό του δεν μπορεί να τον σώσει)», και «πέποιθεν ἐπὶ τὸν Θεόν, ῥυσάσθω νῦν αὐτόν, εἰ θέλει αὐτόν· εἶπε γὰρ ὅτι Θεοῦ εἰμι υἱός(:Έχει στηρίξει τις ελπίδες του και την πεποίθησή του στον Θεό. Ας τον γλυτώσει λοιπόν τώρα, εάν πράγματι τον θέλει ο Θεός· διότι είπε ότι ‘’είμαι Θεού υιός’’)»[Ματθ.27,43].
Βδελυροί και αχρειότατοι! Γιατί τάχα; Οι προφήτες δεν ήταν προφήτες ούτε οι δίκαιοι δίκαιοι, επειδή δεν τους ανάρπαζε από τους κινδύνους ο Θεός; Και βέβαια ήταν και όταν υφίσταντο αυτά. Τι μπορούσε λοιπόν να γίνει ισάξιο της μωρίας σας; Διότι αν η πρόκληση επικίνδυνων περιστάσεων δεν μόλυνε τη φήμη εκείνων, αλλά παρέμεναν προφήτες και όταν έπασχαν, πολύ περισσότερο δεν έπρεπε να σκανδαλιστείτε στην περίπτωση Αυτού με όσα έκανε και είπε, ανασκευάζοντας διαρκώς την γνώμη σας.
Αλλά όμως και με αυτά που λέγονταν και γίνονταν δεν κατόρθωσαν τίποτα, ούτε εκείνο τον καιρό. Έτσι εκείνος που κυριολεκτικά είχε σαπίσει μες στην πονηριά και είχε καταναλώσει ολόκληρο τον βίο του σε φόνους και ληστείες, ακριβώς όταν λέγονταν αυτά, τότε Τον ομολόγησε Θεό και θυμήθηκε την βασιλεία. Και το πλήθος Τον θρηνεί με οδυρμούς, αν και φαινόταν ότι όσα γίνονταν θα επιβεβαίωναν, αντίθετα σε εκείνους οι οποίοι δεν γνωρίζουν την ενέργεια του μυστηρίου, ότι ήταν αδύνατος και δεν μπορούσε να κάνει τίποτα· και όμως η αλήθεια και για τους αντίθετους επικράτησε.
Ακούγοντας λοιπόν αυτά, ας οπλίζουμε τους εαυτούς μας εναντίον κάθε θυμού και οργής. Και αν ακόμα δεις την καρδιά σου να φλογίζεται, σφράγισε το στήθος σου τοποθετώντας πάνω τον σταυρό· θυμήσου κάτι από εκείνα που συνέβησαν τότε και σαν σκόνη θα αποβάλλεις κάθε θυμό με την ανάμνηση των όσων είχαν γίνει. Σκέψου τα λόγια και τις ενέργειες· σκέψου ότι Εκείνος ήταν Δεσπότης, ενώ εσύ είσαι δούλος· ότι Εκείνος έπασχε προς χάρη σου, ενώ εσύ για τον εαυτό σου· εκείνος χάριν αυτών που είχαν ευεργετηθεί και Τον σταύρωσαν, ενώ εσύ για τον εαυτό σου· Εκείνος χάριν αυτών που Τον έβρισαν, ενώ εσύ πολλές φορές από αυτούς που έχουν αδικηθεί· Εκείνος έπαθε υπό τα μάτια ολόκληρης της πόλης, ή μάλλον όλου του πλήθους των Ιουδαίων, και των ξένων και των ντόπιων, προς τους οποίους είχε απευθύνει τα φιλάνθρωπα λόγια Του, ενώ εσύ ενώπιον λίγων· και το ακόμη χειρότερο, ότι Τον εγκατέλειψαν και οι μαθητές Του· διότι εκείνοι μεν οι οποίοι προηγουμένως Τον σέβονταν, αποσκίρτησαν, ενώ οι εχθροί και πολέμιοί Του, αφού Τον παρέλαβαν καρφωμένο στο μέσο, Τον έβριζαν, Τον βλασφημούσαν, Τον διακωμωδούσαν, Τον περιέπαιζαν, Τον χλεύαζαν· από κάτω Ιουδαίοι και στρατιώτες· από πάνω και από τις δύο πλευρές, ληστές· διότι και οι δύο ληστές Τον έβριζαν και Τον περιέπαιζαν.
Πώς λοιπόν ο Λουκάς λέει ότι Τον επιτιμά ο ένας ληστής μονάχα; «Εἷς δὲ τῶν κρεμασθέντων κακούργων ἐβλασφήμει αὐτὸν λέγων· εἰ σὺ εἶ ὁ Χριστός, σῶσον σεαυτὸν καὶ ἡμᾶς(:Στο μεταξύ ένας από τους κακούργους που κρεμάστηκαν στο σταυρό τον χλεύαζε με βλασφημίες και του έλεγε: ‘’Εάν εσύ είσαι ο Χριστός, σώσε τον εαυτό σου κι εμάς’’)»[Λουκάς 23,39] Και τα δύο έγιναν. Διότι στην αρχή Τον χλεύαζαν και οι δύο, κατόπιν όμως όχι. Για να μην νομίζεις δε ότι τα πράγματα έγιναν με κανένα σύνθημα, και ότι ο ληστής παρέμενε ληστής, από την ύβρη σού δείχνει ότι επάνω στον σταυρό ήταν ληστής και εχθρός και ότι μεταμελήθηκε διαμιάς. Σκεπτόμενος λοιπόν όλα αυτά αντιμετώπιζε με καρτερικότητα τις αντιξοότητες. Διότι τι έπαθες από αυτά που υπέστη ο Δεσπότης σου; Βρίστηκες δημοσίως; Αλλά δεν πρόκειται περί αυτού. Χλευάζεσαι; Αλλά όχι ολόκληρο το σώμα σου, ούτε με μαστιγώσεις και γυμνός. Εάν πάλι ραπίστηκες, δεν είναι ακριβώς έτσι.
Κάνε μου δε την χάρη να προσέξεις και από ποιους υφίσταται όλα αυτά και γιατί και ποιος, και το ακόμη χειρότερο, ότι ενόσο γίνονταν κανείς δεν διαμαρτυρόταν, κανείς δεν κατέκρινε αυτά που γίνονταν· αντιθέτως μάλιστα όλοι Τον επαινούσαν και Τον χλεύαζαν από κοινού και Τον πείραζαν και Τον βλασφημούσαν ως αλαζόνα και απατεώνα και πλάνο και μη δυνατό να αποδείξει έμπρακτα αυτά τα οποία είχε πει. Εκείνος δε σιωπά σε όλα, κατασκευάζοντας για χάρη μας δραστικότατα φάρμακα μακροθυμίας.
Εμείς όμως οι οποίοι ακούμε αυτά, ούτε προς τους δούλους δεν δείχνουμε υπομονή, αλλά τιναζόμαστε και λακτίζουμε περισσότερο από τους άγριους όνους. Για όσα αφορούν εμάς γινόμαστε σκληροί και απάνθρωποι, ενώ για όσα αφορούν τον Θεό δεν δίνουμε πολύ σημασία. Και έναντι των φίλων συμπεριφερόμαστε καθ’ όμοιο τρόπο. Και όταν ακόμα μας λυπήσει κανείς δεν τον ανεχόμαστε. Και αν μας βρίσει, γινόμαστε άγριοι περισσότερο από τα θηρία, εμείς οι οποίοι αναγιγνώσκουμε αυτά καθημερινά. Τον Χριστό ο μαθητής Του, Τον πρόδωσε, οι άλλοι Τον εγκατέλειψαν και έφυγαν, εκείνοι που ευεργετήθηκαν Τον έφτυσαν, ο δούλος του αρχιερέα Τον ράπισε, οι στρατιώτες Τον κολάφιζαν, οι διερχόμενοι Τον κορόιδευαν και Τον βλασφημούσαν, οι ληστές Τον κατηγορούσαν, και σε κανένα δεν απεύθυνε λόγο, αλλά τους αντιμετώπιζε όλους με σιωπή, διδάσκοντας εσένα έμπρακτα, ότι όσο ήρεμα υποφέρεις, τόσο περισσότερο θα νικήσεις όσους σε κακοποιούν και θα εκτιμηθείς από όλους.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
· https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/08/in-matthaeum.pdf
· Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, ομιλία ΠΖ΄(επιλεγμένα αποσπάσματα), πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1979, τόμος 12, σελίδες 318-331.
· http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html.
· Π.Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία,εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
· Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
· Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
· http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
· http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
………………………………………………………………..
Ο ΙΕΡΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΤΑΥΡΙΚΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ
σύμφωνα με το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο
[Υπομνηματισμός στα εδάφια Ματθ.27,45-56]
«Ἀπὸ δὲ ἕκτης ὥρας σκότος ἐγένετο ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἕως ὥρας ἐνάτης. περὶ δὲ τὴν ἐνάτην ὥραν ἀνεβόησεν ὁ ᾿Ιησοῦς φωνῇ μεγάλῃ λέγων· ἠλὶ ἠλί, λιμᾶ σαβαχθανί; τοῦτ᾿ ἔστι, Θεέ μου Θεέ μου, ἱνατί με ἐγκατέλιπες; τινὲς δὲ τῶν ἐκεῖ ἑστώτων ἀκούσαντες ἔλεγον ὅτι ᾿Ηλίαν φωνεῖ οὗτος. καὶ εὐθέως δραμὼν εἷς ἐξ αὐτῶν καὶ λαβὼν σπόγγον πλήσας τε ὄξους καὶ περιθεὶς καλάμῳ ἐπότιζεν αὐτόν. οἱ δὲ λοιποὶ ἔλεγον· ἄφες ἴδωμεν εἰ ἔρχεται ᾿Ηλίας σώσων αὐτόν(:και από τις δώδεκα το μεσημέρι έγινε σκοτάδι σ’ όλη τη γη έως τις τρεις το απόγευμα. Και στις τρεις το απόγευμα φώναξε ο Ιησούς με φωνή μεγάλη και είπε: “Ηλί, ηλί, λιμά σαβαχθανί;”. Η φράση αυτή σημαίνει: “Θεέ μου, Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;” Μερικοί μάλιστα από εκείνους που στέκονταν εκεί και δεν γνώριζαν την αραμαϊκή γλώσσα, όταν το άκουσαν αυτό έλεγαν ότι αυτός φωνάζει τον Ηλία. Κι αμέσως ένας απ’ αυτούς έτρεξε και πήρε ένα σφουγγάρι, κι αφού το βούτηξε στο ξίδι, το τύλιξε σ’ ένα καλάμι και προσπαθούσε να του δώσει να πιει Οι υπόλοιποι όμως έλεγαν: Άφησε να δούμε εάν θα έλθει ο Ηλίας να τον σώσει.)»[Ματθ.27,45-49].
Αυτό είναι το σημείο, το οποίο όταν στο παρελθόν ζητούσαν υποσχέθηκε να τους δώσει λέγοντας: «Γενεὰ πονηρὰ καὶ μοιχαλὶς σημεῖον ἐπιζητεῖ, καὶ σημεῖον οὐ δοθήσεται αὐτῇ εἰμὴ τὸ σημεῖον Ἰωνᾶ τοῦ προφήτου(:Γενιά πονηρή και μοιχαλίδα, που πρόδωσε την πίστη της προς τον ουράνιο Νυμφίο, επιμένει να ζητά θαύμα που να δείχνει ξεκάθαρα την αποστολή μου. Αλλά τέτοιο θαύμα δεν θα της δοθεί, παρά το θαύμα που προτυπωνόταν και προεικονιζόταν από το θαύμα του Ιωνά του προφήτη)»[Ματθ.12,39], εννοώντας τη σταύρωση και τον θάνατο και την ταφή και την ανάσταση.
Άλλος πάλι φανερώνοντας τη δύναμη του σταυρού έλεγε: «ὅταν ὑψώσητε τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου, τότε γνώσεσθε ὅτι ἐγώ εἰμι, καὶ ἀπ᾿ ἐμαυτοῦ ποιῶ οὐδέν, ἀλλὰ καθὼς ἐδίδαξέ με ὁ πατήρ μου, ταῦτα λαλῶ(:όταν υψώσετε πάνω στον σταυρό τον υιό του ανθρώπου, τότε θα μάθετε ότι εγώ είμαι ο μόνος Σωτήρας, και ότι τίποτε απολύτως δεν κάνω από τον εαυτό μου, αλλά συμφωνώ απολύτως με τον Πατέρα μου. Και για να σας μιλήσω σύμφωνα με όσα συμβαίνουν μεταξύ των ανθρώπων, ώστε να με καταλάβετε καλύτερα, σας προσθέτω: Όπως με δίδαξε ο Πατέρας μου, έτσι μιλάω και αυτά ακριβώς λέω)» [Ιω.8,28]. Αυτό λοιπόν που εννοεί είναι το εξής: «όταν με σταυρώσετε και νομίσετε ότι μου έχετε επιβληθεί, τότε ακριβώς θα γνωρίσετε τη δύναμή μου»· διότι μετά τη σταύρωση καταστράφηκε η πόλη, καταργήθηκαν τα ιουδαϊκά ήθη και έθιμα, έχασαν τη ζωή και την ελευθερία τους, το κήρυγμα ήκμασε, στα πέρατα της οικουμένης εξαπλώθηκε ο λόγος του σταυρού. Η ξηρά και η θάλασσα, τόσο η κατοικούμενη όσο και η ακατοίκητη, διακηρύσσουν διαρκώς τη δύναμή Του.
Και αυτά λοιπόν εννοεί και εκείνα που συνέβησαν κατά τη στιγμή της σταυρώσεως· διότι πράγματι αυτά έγιναν κατά πολύ πιο θαυμαστό τρόπο όταν καρφωνόταν επάνω στον σταυρό παρά όταν βάδιζε στη γη. Και δεν ήταν μόνο γι΄αυτό το παράδοξο, αλλά και διότι έγινε από τον ουρανό, αυτό το οποίο ζητούσαν, και μάλιστα σε ολόκληρη την οικουμένη, πράγμα το οποίο ουδέποτε άλλοτε στο παρελθόν είχε συμβεί, παρά μόνο στην Αίγυπτο, όταν επρόκειτο να τελεστεί το Πάσχα. Και τούτο διότι και εκείνα ήσαν προτύπωση αυτών. Και πρόσεξε πότε γίνεται. Στο μέσο της ημέρας, για να το μάθουν όλοι όσοι κατοικούν στη γη· όταν σε ολόκληρη την οικουμένη ήταν μέρα, πράγμα το οποίο ήταν αρκετό να τους επιστρέψει, όχι μόνο με το μέγεθος του θαύματος, αλλά και διότι συνέβη στην κατάλληλη στιγμή.
Διότι έγινε μετά από όλες τις πράξεις της μέθης και της παράνομης διακωμωδήσεως, όταν απέβαλαν τον θυμό, όταν έπαψαν να γελούν, όταν χόρτασαν να κοροϊδεύουν και είπαν όλα όσα ήθελαν να πουν. Παρουσιάζει το σκοτάδι τότε, μήπως έστω και έτσι, αφού άφησαν την οργή, ωφεληθούν από το θαύμα· διότι από το να κατεβεί από τον Σταυρό, αυτό ήταν περισσότερο άξιο θαυμασμού, το να κάνει αυτά ευρισκόμενος επάνω στον Σταυρό· διότι, είτε πίστευαν ότι τα έκανε Εκείνος, έπρεπε να πιστέψουν και να φοβηθούν, είτε πίστευαν ότι δεν τα έκανε Εκείνος, αλλά ο Πατήρ, και πάλι έπρεπε να συγκινηθούν βαθέως· διότι το σκοτάδι εκείνο ήταν ενέργεια οργής για όσα είχαν αποτολμηθεί.
Και το ότι δεν ήταν έκλειψη, αλλά οργή και αγανάκτηση, δεν φαίνεται μόνο από αυτά, αλλά και από τη διάρκεια· διότι παρέμεινε για τρεις ώρες, ενώ η έκλειψη γίνεται εντός ελαχίστου χρονικού διαστήματος· και τη γνωρίζουν εκείνοι που την είδαν, διότι συνέβη και στη δική μας γενεά. «Και πώς δεν θαύμασαν όλοι», θα ρωτήσει κανείς, «ούτε πίστεψαν ότι είναι Θεός;». Επειδή το γένος των ανθρώπων τότε διακατεχόταν από πολλή νωθρότητα και κακία. Και το θαύμα αυτό ένα ήταν και αφού έγινε, αμέσως πέρασε και κανείς δεν φρόντισε να ερευνήσει την αιτία, διότι είναι μεγάλη η πρόληψη στην ασέβεια και η συνήθεια. Έτσι, ούτε γνώριζαν ποια ήταν η αιτία του φαινομένου, ίσως μάλιστα και να νόμιζαν ότι τούτο είχε γίνει από έκλειψη ή από κάποια άλλη αιτία φυσική.
Και γιατί απορείς για τους εθνικούς οι οποίοι δεν γνώριζαν τίποτε, ούτε επιδίωξαν να μάθουν εξαιτίας της πολλής αδιαφορίας τους, τη στιγμή κατά την οποία εκείνοι που βρίσκονταν σε αυτήν την ίδια την Ιουδαία, ύστερα από τόσα θαύματα, εξακολουθούσαν να Τον υβρίζουν, μολονότι τους έδειχνε καθαρά ότι Εκείνος το είχε κάνει αυτό; Για τον λόγο αυτόν άλλωστε ομιλεί και μετά από αυτό, για να μάθουν ότι ακόμη ζει και ότι Αυτός το έκανε για να γίνουν και από αυτό επιεικέστεροι. Και λέγει: «Ἠλὶ ἠλί, λιμᾶ σαβαχθανί;», για να δουν ότι μέχρι την τελευταία πνοή Του τιμά τον Πατέρα και δεν είναι αντίθεος. Για τον λόγο αυτόν και έβγαλε αυτήν την προφητική φωνή, επιβεβαιώνοντας μέχρι την τελευταία ώρα την Παλαιά Διαθήκη. Μάλιστα όχι μόνο προφητική, αλλά και εβραϊκή φωνή, για να τους φανεί γνωστή και καταφανής. Και γενικά με όλα δείχνει τη συμφωνία Του προς Εκείνον που Τον γέννησε.
Αλλά κοίτα και από αυτό την ασέλγεια και την ακολασία και τη μωρία τους. Νόμισαν, λέγει ο ευαγγελιστής, ότι καλεί τον Ηλία και αμέσως Τον πότισαν ξύδι. Ενώ άλλος προσήλθε και τρύπησε την πλευρά Του με λόγχη. Τι άλλο θα μπορούσε να γίνει περισσότερο παράνομο και θηριώδες, από αυτούς των οποίων η μανία έφτασε μέχρι τέτοιου σημείου, ώστε να εξυβρίζουν ακόμη και νεκρό σώμα; Εσύ όμως κάνε μου τη χάρη να προσέξεις τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τις παρανομίες τους για τη δική μας σωτηρία· διότι μετά από την πληγή Εκείνου, ανέβλυσαν από εκεί οι πηγές της σωτηρίας μας.
«Ὁ δὲ ᾿Ιησοῦς πάλιν κράξας φωνῇ μεγάλῃ ἀφῆκε τὸ πνεῦμα(:και ο Ιησούς, αφού πάλι φώναξε με δυνατή φωνή, άφησε μόνος Του και θεληματικά την ψυχή Του να φύγει από το σώμα Του)»[Ματθ.27,50]. Αυτό είναι εκείνο που έλεγε ότι «οὐδεὶς αἴρει αὐτὴν ἀπ᾿ ἐμοῦ, ἀλλ᾿ ἐγὼ τίθημι αὐτὴν ἀπ᾿ ἐμαυτοῦ· ἐξουσίαν ἔχω θεῖναι αὐτήν, καὶ ἐξουσίαν ἔχω πάλιν λαβεῖν αὐτήν· ταύτην τὴν ἐντολὴν ἔλαβον παρὰ τοῦ πατρός μου(:κανείς δεν έχει τη δύναμη να πάρει τη ζωή μου και να με θανατώσει εάν δεν το θελήσω Εγώ. Αλλά εγώ από μόνος μου την παραδίδω. Έχω εξουσία να προσφέρω τη ζωή μου, και έχω εξουσία πάλι να την πάρω πίσω. Αυτή την εντολή πήρα από τον Πατέρα μου, να θυσιάσω τη ζωή μου πάνω στον σταυρό και να την πάρω πάλι με την Ανάσταση. Έτσι θα αναδειχθώ ο αιώνιος αρχιερεύς και μεσίτης για τη σωτηρία των προβάτων μου)» [Ιω.10,18]. Γι'αυτό άλλωστε φώναξε, για να φανεί ότι ο θάνατος γίνεται με τη δική Του εξουσία. Ο ευαγγελιστής Μάρκος λοιπόν λέγει ότι ο Πιλάτος απόρησε πώς πέθανε τόσο γρήγορα[Μάρκ. 15,44: «ὁ δὲ Πιλᾶτος ἐθαύμασεν εἰ ἤδη τέθνηκε, καὶ προσκαλεσάμενος τὸν κεντυρίωνα ἐπηρώτησεν αὐτὸν εἰ πάλαι ἀπέθανε(:Ο Πιλάτος μάλιστα έμεινε έκπληκτος κι απόρησε που τόσο γρήγορα είχε κιόλας πεθάνει ο Ιησούς. Κι αφού προσκάλεσε τον εκατόνταρχο, τον ρώτησε εάν είχε ώρα πολλή που πέθανε)»και ότι ο εκατόνταρχος για τον λόγο αυτόν κυρίως πίστεψε, διότι πέθανε με εξουσία[Μάρκ.15,39: «Ἰδὼν δὲ ὁ κεντυρίων ὁ παρεστηκὼς ἐξ ἐναντίας αὐτοῦ ὅτι οὕτω κράξας ἐξέπνευσεν, εἶπεν· ἀληθῶς ὁ ἄνθρωπος οὗτος υἱὸς ἦν Θεοῦ(:και ο εκατόνταρχος που στεκόταν απέναντί Του, όταν είδε μαζί με τα άλλα έκτακτα σημεία που συνέβησαν και ότι ο Ιησούς ξεψύχησε όχι από εξάντληση, όπως πέθαιναν οι σταυρωμένοι, αλλά αφού έβγαλε δυνατή φωνή, που δεν έδειχνε κανένα σημείο θανάτου, είπε: “Αληθινά, ο άνθρωπος αυτός ήταν Υιός Θεού”)»].
Αυτή η φωνή έσχισε το παραπέτασμα του ναού και άνοιξε τα μνημεία και έκανε έρημο τον ναό. Το έκανε δε αυτό όχι για να δείξει ασέβεια προς τον ναό- διότι πώς θα το έκανε αυτό, Αυτός που λέγει: «καὶ τοῖς τὰς περιστερὰς πωλοῦσιν εἶπεν· ἄρατε ταῦτα ἐντεῦθεν· μὴ ποιεῖτε τὸν οἶκον τοῦ πατρός μου οἶκον ἐμπορίου(:και σ’ εκείνους που πουλούσαν τα περιστέρια είπε: “Σηκώστε τα από εδώ. Μην μετατρέπετε το σπίτι του Πατέρα μου σε εμπορικό κατάστημα”)»; [Ιω.2,16], αλλά για να δείξει ότι αυτοί είναι ανάξιοι ακόμη και του να μένουν εκεί, όπως ακριβώς και όταν παρέδωσε τον ναό στους Βαβυλωνίους. Αλλά αυτά δεν έγιναν μόνο για τον λόγο αυτόν. Ό,τι έγινε ήταν και μια προφητεία της μελλοντικής ερημώσεως του ναού, και της μεταθέσεώς Tου προς τα ανώτερα και υψηλότερα, και της δυνάμεώς Tου.
Μαζί δε με αυτά, φανέρωνε τον εαυτό Του και με εκείνα που ακολούθησαν, με την ανάσταση των νεκρών, με τη συσκότιση του φωτός, με την αλλοίωση των στοιχείων της φύσεως. Διότι επί μεν της εποχής του Ελισαίου ένας νεκρός όταν ήλθε σε επαφή με νεκρό αναστήθηκε[Δ΄Βασιλ. 13,21], αυτούς δε τώρα τους ανέστησε φωνή, ενώ το σώμα βρισκόταν επάνω στον Σταυρό. Άλλωστε και εκείνα ήσαν προτυπώσεις αυτού· διότι εκείνο έγινε για να πιστευτεί αυτό. Και δεν ανίστανται μόνο, αλλά σχίζονται και οι πέτρες και σείεται η γη, για να αντιληφθούν ότι και αυτός μπορούσε να τους ακρωτηριάσει και να τους σχίσει· διότι Εκείνος που έσχισε τις πέτρες και σκότισε την οικουμένη, πολύ περισσότερο θα μπορούσε να κάνει τα ίδια σε εκείνους, εάν βέβαια ήθελε. Δεν θέλησε όμως, αλλά αφού εκδήλωσε την οργή του στα στοιχεία της φύσεως, εκείνους θέλησε να τους σώσει από επιείκεια.
Αλλά δεν ελάττωσαν τη μανία τους· διότι ο φθόνος και η ζήλεια, δεν υποχωρούν εύκολα. Τότε μεν λοιπόν συμπεριφέρονταν με αναισχυντία προς τα ίδια τα φαινόμενα. Έπειτα δε από αυτά, όταν αναστήθηκε ενώ ο τάφος ήταν εσφραγισμένος και τον φύλασσαν στρατιώτες, έδωσαν και αργύρια, για να διαφθείρουν και άλλους και να διαψεύσουν το κήρυγμα της Αναστάσεως.
Μην απορείς λοιπόν, αν και τότε έδειχναν αγνωμοσύνη, αφού ούτως ή άλλως ήσαν διατεθειμένοι να δείχνουν αναισχυντία προς όλα. Πρόσεξε μόνο εκείνο, πόσο μεγάλα θαύματα έκανε, άλλα μεν από τον ουρανό, άλλα δε επάνω στη γη και άλλα μέσα στον ναό, δείχνοντας αφενός μεν την αγανάκτησή Του, αφετέρου δε ότι τα άβατα θα γίνουν βατά και ο ουρανός θα ανοίξει και τα πράγματα θα μετατεθούν στα αληθινά Άγια των Αγίων.
Και εκείνοι μεν έλεγαν: «Εάν είναι βασιλιάς του Ισραήλ, ας κατεβεί από τον Σταυρό», ενώ Αυτός δείχνει ότι είναι ολόκληρης της οικουμένης βασιλιάς. Επίσης εκείνοι έλεγαν: «Εσύ που γκρεμίζει τον ναό αυτόν και σε τρεις μέρες τον ανοικοδομείς», Αυτός δε δείχνει ότι ο ναός θα ερημωθεί ολοκληρωτικά. Πάλι, αυτοί μεν έλεγαν: «Άλλους έσωσε, αλλά δεν μπορεί να σώσει τον εαυτό του», Αυτός δε παραμένοντας επάνω στον Σταυρό, έδειχνε αυτό με πολλή αφθονία στα σώματα των δούλων· διότι εάν το να εξέλθει ο Λάζαρος από τον τάφο μετά από τέσσερις ημέρες ήταν σπουδαίο, πολύ σπουδαιότερο ήταν να εμφανιστούν ζωντανοί όλοι μαζί οι νεκροί από πολλών ετών, πράγμα το οποίο ήταν σημείου της μελλοντικής αναστάσεως· διότι «καὶ τὰ μνημεῖα ἀνεῴχθησαν καὶ πολλὰ σώματα τῶν κεκοιμημένων ἁγίων ἠγέρθη(:και τα μνημεία που ήταν στους βράχους που σχίσθηκαν, άνοιξαν, και από τα μνημεία που άνοιξαν τη στιγμή εκείνη, πολλά σώματα των πεθαμένων αγίων αναστήθηκαν, όταν μετά από τρεις ημέρες αναστήθηκε πρώτος ο Χριστός)», λέγει, «καὶ ἐξελθόντες ἐκ τῶν μνημείων, μετὰ τὴν ἔγερσιν αὐτοῦ εἰσῆλθον εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν καὶ ἐνεφανίσθησαν πολλοῖς (:κι αφού βγήκαν από τα μνημεία μετά την ανάστασή Του, μπήκαν στην αγία πόλη και εμφανίστηκαν σε πολλούς)»[Ματθ.27,52].Για να μη νομιστεί δηλαδή ότι το γεγονός είναι φανταστικό, εμφανίζονται ενώπιον πολλών στην πόλη.
Ακόμη και ο εκατόνταρχος τότε δόξαζε τον Θεό λέγοντας: «Ὁ δὲ ἑκατόνταρχος καὶ οἱ μετ᾿ αὐτοῦ τηροῦντες τὸν ᾿Ιησοῦν, ἰδόντες τὸν σεισμὸν καὶ τὰ γενόμενα ἐφοβήθησαν σφόδρα λέγοντες· ἀληθῶς Θεοῦ υἱὸς ἦν οὗτος(:ο εκατόνταρχος εξάλλου κι εκείνοι που μαζί του φύλαγαν τον Ιησού, όταν είδαν το σεισμό και όσα έγιναν, φοβήθηκαν πολύ κι έλεγαν: Πράγματι αυτός ήταν υιός Θεού)». «Και τα πλήθη δε που είχαν έλθει για να δουν το θέαμα, επέστρεφαν χτυπώντας τα στήθη τους». Τόσο μεγάλη ήταν η δύναμη του Εσταυρωμένου, ώστε ύστερα από τόσους χλευασμούς και διακωμωδήσεις και πειράγματα, και ο εκατόνταρχος να συγκινηθεί βαθιά και ο όχλος. Μερικοί μάλιστα λένε ότι και μαρτύρησε ο εκατόνταρχος αυτός, αφού ανδρώθηκε στην πίστη ύστερα από αυτά[Λουκά 23,47-48: «ἰδὼν δὲ ὁ ἑκατόνταρχος τὸ γενόμενον ἐδόξασε τὸν Θεὸν λέγων· ὄντως ὁ ἄνθρωπος οὗτος δίκαιος ἦν. καὶ πάντες οἱ συμπαραγενόμενοι ὄχλοι ἐπὶ τὴν θεωρίαν ταύτην, θεωροῦντες τὰ γενόμενα, τύπτοντες ἑαυτῶν τὰ στήθη ὑπέστρεφον(:όταν ο εκατόνταρχος είδε αυτό που έγινε, το σκοτάδι δηλαδή και το σεισμό, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο ο Χριστός ως άνθρωπος που όριζε τη ζωή του παρέδωσε το πνεύμα Του στον Πατέρα Του, δόξασε τον Θεό με την ομολογία αυτή και είπε: “Πραγματικά αυτός ο άνθρωπος ήταν δίκαιος και ήταν αληθινό αυτό που έλεγε ότι είναι ο Υιός του Θεού”. Αλλά και όλα τα πλήθη του λαού που είχαν μαζευτεί εκεί από περιέργεια για να δουν το θέαμα αυτό της θανατικής εκτελέσεως, όταν είδαν αυτά που έγιναν, γύριζαν πίσω στην πόλη χτυπώντας τα στήθη τους, για να εκδηλώσουν έτσι τη λύπη τους και τη μετάνοιά τους)».
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
- https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/08/in-matthaeum.pdf
- Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, ομιλία ΠΘ΄(επιλεγμένα απόσπασματα), πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1979, τόμος 12, σελίδες 375-381 αντίστοιχα.
- Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Άπαντα των αγίων Πατέρων, Ιωάννου Χρυσοστόμου έργα, τόμος 69, σελ. 176-177 (ή: 85-86 του PDF) και σελ.190-193 (ή: 92-93 του PDF): http://users.sch.gr/aiasgr/Paterika_keimena/Eurethrio/Agios_Iwannhs_o_Xrusostomos_Apanta.htm
- http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
- Π.Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία,εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
- Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
- Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
- http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
- http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
