Άδηλος φόνος [έκτρωση- άμβλωση]
Έκτρωση ή άμβλωση είναι η διακοπή μιας
αδιατάρακτης ενδομητρίου κυήσεως, που διενεργείται σε πρώιμη ηλικία (< 24
εβδ.) και οδηγεί σε αφαίρεση και θανάτωση του εμβρύου. Η άμβλωση προκαλείται με
χημικές, χειρουργικές ή άλλες μεθόδους. Το όριο των 24 εβδομάδων καθορίστηκε με
βάση την ελάχιστη ηλικία κυήσεως, που επιτρέπει σε ένα έμβρυο που θα γεννηθεί
να είναι βιώσιμο. Έχουν εφαρμοστεί διάφορες μέθοδοι άμβλωσης στην πορεία της
Ιστορίας. Οι ηθικές και νομικές πτυχές της άμβλωσης αποτελούν αντικείμενο
έντονης συζήτησης σε όλο τον κόσμο. Το κύριο ζήτημα είναι κατά πόσο το έμβρυο
μπορεί να χαρακτηριστεί ως άνθρωπος και ως εκ τούτου η έκτρωση ως
ανθρωποκτονία. Ταυτόχρονα τίθεται και το ζήτημα του δικαιώματος της εγγύου να
διαθέτει το σώμα της όπως αυτή νομίζει. Οι αμβλώσεις αποτελούν κοινωνικό
φαινόμενο της σύγχρονης εποχής που έχει λάβει διαστάσεις επιδημίας. Σύμφωνα με
έρευνα της Ισπανικής Στατιστικής Υπηρεσίας, κάθε 11 δευτερόλεπτα
πραγματοποιείται μια άμβλωση στην Ευρώπη, προκαλώντας έτσι το θάνατο 2,8
εκατομ. εμβρύων ετησίως!
ΝΟΜΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ: Στην Ελλάδα η έκτρωση επιτρέπεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Το άρθρο
304 (Π.Κ.) επιτρέπει την άμβλωση, με συναίνεση της εγκύου, και μόνο από γιατρό
μαιευτήρα με τη συμμετοχή αναισθησιολόγου στις ακόλουθες περιπτώσεις: Εντός των
πρώτων 12 εβδομάδων της κύησης σε κάθε περίπτωση (!). Εντός των πρώτων 24
εβδομάδων, αν υπάρχουν ενδείξεις σοβαρής ανωμαλίας ή δυσλειτουργίας του
εμβρύου. Εντός των πρώτων 19 εβδομάδων, αν η εγκυμοσύνη είναι αποτέλεσμα
βιασμού, αποπλάνησης, αιμομιξίας. Χωρίς χρονικό περιορισμό, αν υπάρχει
βεβαιωμένος κίνδυνος της ζωής της εγκύου ή κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας
της. Η Εκκλησία της Κύπρου, αξίζει να σημειώσουμε, μετά την τουρκική εισβολή
του 1974, συγκατατέθηκε να υποβληθούν σε έκτρωση οι Ελληνοκύπριες που είχαν
βιασθεί. Στις ΗΠΑ, το θέμα της έκτρωσης αποτελεί σημαντικότατο ζήτημα πολιτικής
και κοινωνικής αντιπαράθεσης. Το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο αποφάσισε
(1973) ότι καμιά Πολιτεία δεν έχει δικαίωμα να απαγορεύσει την άμβλωση.
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: “Ορκίζομαι στο θεό Απόλλωνα τον ιατρό και στο θεό Ασκληπιό και στην
Υγεία και στην Πανάκεια”, έτσι ξεκινάει ο ιπποκράτειος όρκος ενώ στο θέμα της
άμβλωσης λέει ξεκάθαρα: “δε θα δώσω σε κανέναν που θα μου ζητήσει φάρμακο
θανατηφόρο ούτε θα δώσω παρόμοια συμβουλή, ούτε και σε γυναίκα θα δώσω φάρμακο
για έκτρωση («ουδέ γυναικί πεσσόν φθόριον δώσω»)”. Σύμφωνα με κείμενο που
αποδίδεται πιθανώς στον Ρωμαίο γιατρό Γαληνό (β' μ.Χ. αιώνα) τόσο ο Σπαρτιάτης
Λυκούργος όσο και ο Αθηναίος Σόλωνας απαγόρευαν τις εκτρώσεις.
Είναι γενικά παραδεκτό ότι οι περισσότεροι
Έλληνες γιατροί ήταν αντίθετοι με κάθε έκτρωση, εκτός από κείνες που γίνονταν
για θεραπευτικούς λόγους. Αντίθετα ο Πλάτων, στην «Πολιτεία», διέταζε την
έκτρωση για εκείνες τις γυναίκες που θα είχαν μείνει έγκυες μετά την
προτεινόμενη ηλικία των σαράντα χρόνων, δίνοντας προτεραιότητα στα ιδανικά και
τις ανάγκες της Πολιτείας έναντι της ζωής και των δικαιωμάτων του αγέννητου. Ο
Αριστοτέλης πρότεινε κάτι παρόμοιο στα “Πολιτικά”. Έλεγε, ότι για να
δημιουργηθεί το καλύτερο ανθρώπινο υλικό, το κράτος πρέπει να ρυθμίζει το γάμο:
ηλικία τέλεσης, αριθμό τέκνων, χρονική απόσταση ανάμεσα στα παιδιά, κ.ά. Έτσι
προτείνει: «Για να μη πληθαίνουν τα τέκνα που γεννιούνται, πρέπει να
προσδιοριστεί ο αριθμός της τεκνοποίησης, αν δε, παρά τα ορισμένα, η σύζυγος
μείνει έγκυος, σ' αυτή την περίπτωση πρέπει να κάνουν άμβλωση, μόνο πριν το
έμβρυο αρχίσει να έχει αίσθηση και ζωή, διότι, μ' αυτό τον τρόπο θα προσδιορίζεται
το θεμιτό και το αθέμιτο της άμβλωσης, ανάλογα με την αίσθηση και τη ζωή του
εμβρύου». Οι Στωικοί, πάλι, πίστευαν πως το έμβρυο είναι τμήμα της μητέρας του
και πως η ζωή αρχίζει μόνο όταν το νεογέννητο πάρει την πρώτη του αναπνοή.
Παρόλ' αυτά, οι Στωικοί πίστευαν ότι η έκτρωση είναι «επιζήμια στο γενικό καλό»
(Μ. Rufus) και μια ασεβής πράξη. Οι τελευταίοι των Στωικών επηρεασμένοι από
τους Ορφικούς, ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για τη μοίρα του αγέννητου, πιστεύοντας
ότι υπάρχει ένας κύκλος ζωής και θανάτου που τον διαδέχεται μια ασώματη ύπαρξη
της ψυχής. Άνθρωποι που πέθαιναν πρόωρα όπως και τα έμβρυα που υφίσταντο
έκτρωση-καταδικάζονταν σε μια κακή μοίρα μετά το θάνατο. Αυτή η πίστη οδήγησε
σε καταδίκη της έκτρωσης, της έκθεσης και της βρεφοκτονίας.
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ: Ο οικονομικός παράγοντας είναι θέμα που απασχολεί πολύ τα ζευγάρια που
βρίσκονται στο στάδιο της αναπαραγωγής. Η περίοδος ύφεσης που διανύουμε
προβληματίζει αρνητικά ώστε να κρατηθεί ένα παιδί σε περίπτωση κύησης, γιατί
σκέφτονται ότι δεν θα αντεπεξέλθουν στα έξοδα ανατροφής. Βέβαια δεν είναι ο
μοναδικός. Οι συνηθέστερες αιτίες που μια γυναίκα προχωρά σε άμβλωση είναι
κοινωνικές, προσωπικές, επαγγελματικές, οικογενειακές. Επίσης μπορεί να οφείλεται
στην ανικανότητα ανάληψης ευθυνών από γυναίκες που έχουν μάθει μόνο για
δικαιώματα και όχι για υποχρεώσεις ή την ανευθυνότητα των ανδρών. Μεγάλος είναι
και ο αριθμός των γυναικών που αποφασίζουν την έκτρωση, όταν μαθαίνουν ότι το
έμβρυο δεν αναπτύσσεται σωστά ή θα έχει προβλήματα υγείας, γιατί σκέφτονται ότι
δεν θα έχουν βοήθεια από το κράτος, και ότι δεν υπάρχει καμία υποδομή και σωστή
περίθαλψη για τα παιδιά αυτά.
ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΚΟΠΙΑ: Η άμβλωση συνιστά ένα από τα πλέον φλέγοντα ζητήματα στο χώρο της
Ιατρικής Ηθικής. Ιατρικά, είναι απολύτως σαφές πως η καταφυγή στην άμβλωση μιας
τρομαγμένης εφήβου θα αξιολογηθεί διαφορετικά από την απόφαση μιας ώριμης
γυναίκας που επιλέγει την άμβλωση φοβούμενη αισθητικές επιπτώσεις εγκυμοσύνης
στη σιλουέτα της (;). Όμως προκύπτουν για την ιατρική σκέψη ερωτήματα. Η ίδια η
έγκυος βασανίζεται από το ερώτημα σχετικά με το κατά πόσον έχει δικαίωμα να
θέσει τέλος στη ζωή του εμβρύου της. Το ζήτημα αφορά, όμως, και το σύντροφο,
εάν υπάρχει, αφού το έμβρυο συνδέεται και μαζί του με σχέση προέλευσης και
εξάρτησης. Εάν η έγκυος επιλέξει την άμβλωση, έχει ο σύντροφος το δικαίωμα να
αρνηθεί ή, φέρει και εκείνος ηθικό βάρος αν συναινέσει; Ακόμη, έχει ο γιατρός
το ηθικό δικαίωμα να αρνηθεί την άμβλωση επικαλούμενος λόγους συνείδησης, ή
υποχρεούται να υπακούσει; Εάν αρνηθεί και η έγκυος καταφύγει σε μη εξειδικευμένα
άτομα ή σε εμπειρικές μεθόδους που θα προκαλέσουν τον θάνατό της, θα φέρει
ευθύνη ή όχι; Εάν ο γιατρός συναινέσει στην διενέργεια της άμβλωσης, συναινεί
σε φόνο; Όλα τα παραπάνω αποτελούν εύλογα ηθικά προβλήματα της άμβλωση. Τα
επιχειρήματα των πολεμίων της άμβλωσης είναι περίπου το εξής: Το έμβρυο συνιστά
ζωντανή ανθρώπινη ύπαρξη. Η θανάτωση κάθε ανθρώπινης ύπαρξης συνιστά φόνο, άρα
ηθικά απαράδεκτη πράξη. Η άμβλωση είναι φόνος, άρα είναι ηθικώς απαράδεκτη. Για
την επιστήμη, το έμβρυο είναι ένα μόρφωμα στο οποίο σταδιακά προστίθενται ιδιότητες,
μια διαδικασία της οποίας η ολοκλήρωση παράγει έναν πλήρη ανθρώπινο οργανισμό.
Όμως, ακόμη και ένας ατελής ανθρώπινος οργανισμός δεν παύει να συνιστά ζώσα
ανθρώπινη ύπαρξη. Βασική αρχή της βιολογίας είναι το αξίωμα: “εν ζωή βρίσκεται
μόνο αυτό που κάποια στιγμή μπορεί να πεθάνει”. Κατά τους επιστήμονες που
δέχονται τις αμβλώσεις ισχύει περίπου το εξής αξίωμα: “Η σύγχρονη ιατρική
λαμβάνει υπ’ όψιν της τον εγκεφαλικό θάνατο, αφού η αναπνευστική και καρδιακή λειτουργία μπορούν
πλέον να υποστηριχθούν μηχανικά.
Το έμβρυο, λοιπόν, για να θεωρηθεί πως ζει,
πρέπει να μπορεί να πεθάνει και, για να είναι δυνατόν αυτό, πρέπει να έχει
αναπτύξει αυτόνομες αναπνευστικές, καρδιακές και εγκεφαλικές λειτουργίες, οι
οποίες αν διακοπούν θα το οδηγήσουν στον θάνατο. Από την στιγμή που οι
λειτουργίες αυτές έχουν διαμορφωθεί, το έμβρυο αποκτά και την ιδιότητα της
ζωής. Προτού, όμως, αυτό συμβεί, θεωρείται πως η αναγνώριση ζωής θα ήταν άτοπη,
αφού θα επρόκειτο περί ζωής της οποίας η παύση δεν θα μπορούσε να ορισθεί.
Έτσι, η άμβλωση σε πρώιμο στάδιο δεν μπορεί να συνιστά φόνο.” (!)
ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ Α΄ Σωματικά: Για τις γυναίκες που κάνουν έκτρωση στην
πρώτη εγκυμοσύνη τους, ο κίνδυνος καρκίνου του μαστού σχεδόν διπλασιάζεται.
Ακόμη αντιμετωπίζουν κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου στον τράχηλο της μήτρας 2,3
φορές μεγαλύτερο απ' ότι οι άλλες γυναίκες. Αυτό σχετίζεται με την ανώμαλη
διακοπή των ορμονικών αλλαγών που συνοδεύουν την κύηση. Ένα ποσοστό έως 3% των
γυναικών μπορεί να υποστεί διάτρηση μήτρας, που συχνά παραμένει χωρίς διάγνωση.
Ακόμη αυξάνεται ο κίνδυνος εμφάνισης προδρομικού πλακούντος στις επόμενες
κυήσεις 15 φορές. Ο προδρομικός πλακούντας μπορεί να προκαλέσει παραμόρφωση
εμβρύου, περιγεννητικό θάνατο, ακατάσχετη αιμορραγία.
Η ενδομητρίτις είναι κίνδυνος ιδιαίτερα για
τις νέες εγγύους, (2,5 φορές περισσότερες πιθανότητες) μετά από μια έκτρωση.
Περίπου το 10% των γυναικών που επιλέγουν την έκτρωση θα υποφέρει από άμεσες
επιπλοκές, από τις οποίες το ένα πέμπτο περίπου θεωρούνται απειλητικές για τη
ζωή. Συνήθεις επιπλοκές κατά τη διάρκεια μιας έκτρωσης είναι: μόλυνση,
ακατάσχετη αιμορραγία, εμβολή, ρήξη ή διάτρηση μήτρας, επιπλοκές αναισθησίας,
σπασμοί, διαταραχές πήξεως, βλάβες τραχήλου, και σοκ ενδοτοξίνης. Οι
"δευτερεύουσες" επιπλοκές είναι: πυρετός, εγκαύματα δευτέρου βαθμού,
χρόνιος κοιλιακός πόνος, εμετός, γαστρεντερικές διαταραχές. Όμως ο μεγαλύτερος
κίνδυνος είναι η απώλεια ζωής και της εγγύου. Η νόμιμη έκτρωση αναφέρεται ως η
πέμπτη σε έκταση αιτία θανάτου (αιμορραγία, μόλυνση, εμβολή, αναισθησία) για
τις μητέρες στις ΗΠΑ (!). Μελέτες δείχνουν ότι γυναίκες που υποβάλλονται σε
περισσότερες εκτρώσεις αντιμετωπίζουν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο να εκδηλώσουν
τέτοιες επιπλοκές. Άλλωστε το 45% των εκτρώσεων αφορά γυναίκες που είχαν
πραγματοποιήσει και άλλες εκτρώσεις1.
Β΄ ΨΥΧΙΚΑ: Η έκτρωση μπορεί να είναι ψυχολογικά καταστρεπτική. Οι ψυχίατροι έχουν
εντάξει τα συμπτώματα σε ειδική κατηγορία της μετατραυματικής αγχώδους
διαταραχής, (μετεκτρωτικό σύνδρομο): Μια μελέτη 5 ετών σε Καναδικές περιφέρειες
διαπίστωσε μεγαλύτερη χρήση ψυχιατρικών υπηρεσιών από γυναίκες που είχαν
υποβληθεί σε έκτρωση. Το πιο σημαντικό εύρημα ήταν ότι το 25% των γυναικών που
είχαν κάνει έκτρωση επισκέπτεται ψυχίατρο. Οι γυναίκες που έχουν κάνει έκτρωση
είναι πολύ πιθανότερο να χρειαστούν αργότερα εισαγωγή σε ψυχιατρική κλινική. Σε
ιδιαίτερα υψηλό κίνδυνο βρίσκονται οι νέες γυναίκες, οι διαζευγμένες, και οι
γυναίκες που έχουν υποβληθεί πολλαπλά σε εκτρώσεις. Επειδή πολλές γυναίκες που
έχουν υποβληθεί σε έκτρωση καταπνίγουν την ψυχική τους διαταραχή, μπορεί να
υπάρξει μεγάλη περίοδος άρνησης πριν η γυναίκα ζητήσει ψυχιατρική βοήθεια. Τα
καταπνιγμένα συναισθήματα δυνητικά προκαλούν ψυχοσωματικές ασθένειες και
προβλήματα ή προβλήματα συμπεριφοράς. Εκτενής μελέτη με τυχαία δείγματα
διαπίστωσε ότι το 19% των γυναικών που έχουν κάνει έκτρωση υποφέρουν από
μετατραυματική άγχώδη διαταραχή (post-traumatic stress disorder - PTSD).
Η PTSD
είναι ψυχολογική ανωμαλία προξενούμενη από τραυματική εμπειρία που επικρατεί
επί των αμυντικών μηχανισμών και οδηγεί σε έντονο φόβο, συναισθήματα αδιεξόδου,
απώλειας ελέγχου. Ο κίνδυνος που υπάρχει αυξάνεται όταν το γεγονός που γίνεται
αίτιο του τραύματος επάγει απειλές σωματικής βλάβης, σεξουαλικής βίας ή την
μαρτυρία/συμμετοχή σε βίαιο θάνατο. Η PTSD εμφανίζεται όταν το τραυματικό
συμβάν προκαλεί την υπερδιέγερση των αμυντικών μηχανισμών "φυγής ή
πάλης", με αποτέλεσμα μη φυσιολογική συμπεριφορά και σημαντικές διαταραχές
της προσωπικότητας. Πάσχουσες της PTSD μπορεί να αισθανθούν έντονα συναισθήματα
χωρίς καθαρή ανάμνηση του γεγονότος, άλλες μπορεί να θυμούνται κάθε λεπτομέρεια
χωρίς έντονα συναισθήματα, άλλες μπορεί να αναβιώνουν τόσο το συμβάν όσο και τα
συναισθήματα σε ξαφνικές (παρεισδυτικές) εμπειρίες αναδρομής. Οι γυναίκες
μπορεί να αισθάνονται την έκτρωση ως τραυματικό γεγονός. Πολλές ωθούνται σε
ανεπιθύμητη έκτρωση από συζύγους, φίλους, γονείς ή άλλους, αυτές βιώνουν και
εντονότερα δυσάρεστα συναισθήματα. Εάν η γυναίκα έχει πέσει πολλές φορές θύμα
καταπιεστικής μεταχείρισης, μια τέτοια ανεπιθύμητη έκτρωση μπορεί να εκληφθεί
ως ο ακρότατος βιασμός σε μια ζωή που χαρακτηρίζεται από την κακομεταχείριση
και αποκορύφωμα της δυστυχίας της. Άλλες γυναίκες μπορεί πάντα να εκλάβουν την
διακοπή της κυήσεώς τους ως βίαια θανάτωση του ίδιου τους του παιδιού. Ο φόβος,
η αγωνία, ο πόνος και η ενοχή που σχετίζονται με την επέμβαση αναμιγνύονται με
τη συνειδητοποίηση ενός αλλόκοτου και βίαιου θανάτου. Άλλες αναφέρουν ότι ο
πόνος της έκτρωσης, που προκαλείται από έναν μασκοφόρο που εισβάλλει στο σώμα
τους, δημιουργεί αίσθηση βιασμού. Τα κύρια συμπτώματα της PTSD είναι τρία: υπερδιέγερση,
παρείσδυση και συστολή.
Υπερδιέγερση είναι ένα χαρακτηριστικό χρονίως
και ανομάλως διεγερμένων αμυντικών μηχανισμών "φυγής ή πάλης". Συμπτώματα
υπερδιέγερσης είναι τα εξής: απαντήσεις υπερβολικής έκπληξης, επιθέσεις
αγωνίας, οξυθυμία, εκρήξεις θυμού ή οργής, επιθετική συμπεριφορά, αδυναμία
συγκέντρωσης, υπερεγρήγορση, δυσκολία στον ύπνο, αντιδράσεις που αναφέρονται
στη φυσιολογία του σώματος όταν υπάρξει έκθεση σε καταστάσεις που μοιάζουν με
κάποια πλευρά της τραυματικής εμπειρίας (ταχυπαλμία, εφίδρωση κατά τη διάρκεια
μιας ιατρικής εξέτασης ή με το άκουσμα του ήχου μιας αντλίας).
Παρείσδυση είναι η εμπειρία του τραυματικού
συμβάντος σε απροσδόκητο χρόνο (ξαφνικές αναδυόμενες σκέψεις για μια έκτρωση ή
ένα εκτρωμένο παιδί, αναδρομές, όπου η γυναίκα στιγμιαία αναβιώνει την έκτρωση,
εφιάλτες σχετικά με την έκτρωση ή το παιδί, επετειακές αντιδράσεις κατάθλιψης
την ημερομηνία κατά την οποία θα έπρεπε να γεννηθεί το παιδί). Συστολή είναι το
“μούδιασμα” των συναισθηματικών δυνάμεων, ή η ανάπτυξη τρόπων συμπεριφοράς,
ώστε να αποφεύγονται ερεθίσματα που σχετίζονται με το τραύμα. Είναι συμπεριφορά
διαφυγής, προσπάθεια άρνησης και αποφυγής αρνητικών συναισθημάτων, ή ανθρώπων,
τόπων, πραγμάτων που επιδεινώνουν τα αρνητικά συναισθήματα που σχετίζονται με
το τραύμα. Η συστολή μπορεί να εκφράζεται ως: αδυναμία ανάμνησης της εμπειρίας
της έκτρωσης, προσπάθειες αποφυγής δραστηριοτήτων που δημιουργούν αναμνήσεις
της έκτρωσης, απομάκρυνση από τις σχέσεις, αποξένωση απ' όσους συνδέονται με
την απόφαση για την έκτρωση, αποφυγή των παιδιών, προσπάθεια αποφυγής ή άρνησης
σκέψεων ή συναισθημάτων που σχετίζονται με την έκτρωση, περιορισμένο εύρος συναισθημάτων
αγάπης ή στοργής, μειωμένο ενδιαφέρον για αγαπητές στο παρελθόν δραστηριότητες,
χρήση ναρκωτικών ή οινοπνεύματος, σκέψεις ή απόπειρες αυτοκτονίας,
αυτοκαταστροφικές τάσεις. Αξίζει να αναφερθεί ότι 30 έως 50% των γυναικών που
έχουν υποστεί έκτρωση αναφέρουν προβλήματα στη σεξουαλική ζωή. (έλλειψη της
αίσθησης απόλαυσης, αυξημένος πόνος, αποστροφή προς το σεξ και τους άνδρες, ή,
αντίθετα, αλλαγή πολλών συντρόφων).
ΑΛΛΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ: Για ορισμένες γυναίκες, το μετεκτρωτικό άγχος συνδέεται με διαταραχές
στη διατροφή, (βουλιμία ή νευρική ανορεξία). Η έκτρωση συνδέεται σημαντικά με
κατάθλιψη, βίαιη συμπεριφορά και μείωση μητρικών δεσμών με τα παιδιά που
γεννώνται μελλοντικά. Μεμονωμένες κλινικές εκτιμήσεις συνδέουν το μετεκτρωτικό
τραύμα με την μελλοντική κακοποίηση παιδιών. Ακόμη, είναι σαφές ότι στα
περισσότερα ζευγάρια, μια έκτρωση προκαλεί απρόβλεπτα προβλήματα στη σχέση τους
(περισσότερες πιθανότητες να οδηγηθούν σε διάσταση ή διαζύγιο). Αυτό μπορεί να
οφείλεται σε αντιδράσεις που σχετίζονται με την έκτρωση, όπως είναι η μικρότερη
αυτοεκτίμηση, η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους άνδρες, προβλήματα στη
σεξουαλική συμπεριφορά, κατάθλιψη. Οι γυναίκες που έχουν πραγματοποιήσει περισσότερες
από μία εκτρώσεις έχουν περισσότερες πιθανότητες να χρειαστούν βοήθεια από την
πολιτεία, και ένας λόγος είναι ότι έχουν περισσότερες πιθανότητες να μείνουν με
παιδί και χωρίς σύζυγο.
ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ: Ο κάθε ένας από μας μπροστά στο θέμα των αμβλώσεων μπορεί να
αναρωτηθεί: α΄ Ποιος και με ποιο δικαίωμα θα μπορούσε να αποφασίσει να μην υπάρξω,
εφόσον είχα συλληφθεί στην κοιλιά της μητέρας μου; β΄ Πώς γίνεται σήμερα εγώ να
υπάρχω, να γνωρίζω να προσφέρω, να μπορώ να δώσω και το αίμα στην Πατρίδα, ενώ
σε ανυποψίαστη στιγμή θα μπορούσε κάποιος άγνωστος ενός απρόσωπου κρατικού
μηχανισμού ή ένας στυγνός επαγγελματίας, να αποφασίσει για την ζωή μου και το
μέλλον μου; γ΄Πώς και γιατί η προσφορά μου στο έθνος, καθώς και η ύπαρξή μου θα
μπορούσε να θεωρηθεί «ανεπιθύμητη», οπλίζοντας το χέρι ενός μισθωμένου
«επιστήμονα» και που έρχεται με την μορφή της λαιμητόμου και της απορροφητικής
«σκούπας - μηχανής του κιμά»; δ΄ Πώς θα μου φαινόταν την στιγμή του αλέσματός
μου ο «καλός ιατρός», οι «καλοί γονείς», η «επιστήμη», όταν δεν θα μπορούσα καν
να αντισταθώ τόσο μικρός και αδύναμος; ε΄ Γιατί η Ιστορία κατονομάζει ορισμένες
ενέργειες προσώπων (Χίτλερ, Στάλιν), ως δολοφονίες ή γενοκτονίες, ενώ για τα
βρέφη η λέξη μετατρέπεται σε «αμβλώσεις-εκτρώσεις»; στ΄ Γιατί τα έθνη
κατηγορούν άλλα εχθρικά έθνη για γενοκτονίες, ενώ εσωτερικά δίδεται το αυτό
δικαίωμα στους πολίτες και οι λέξεις και τα νοήματα αλλάζουν προς το «προοδευτικότερο»;
ζ΄ Τι θα μπορούσα να φανταστώ για την έκτρωση του Σωκράτη, του Αριστοτέλη, του
Περικλή, του Μ. Αλεξάνδρου, του Πλάτωνα την δική μου; Θα μπορούσα ποτέ να
φανταστώ όλους αυτούς ως «ανεπιθύμητη κύηση»;
Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ: Για την Ορθοδοξία ο άνθρωπος δεν γίνεται άνθρωπος σε κάποια συγκεκριμένη
στιγμή της ζωής του, αλλά είναι άνθρωπος από τη στιγμή της συλλήψεως. Βέβαια το
έμβρυο δεν είναι τέλειος άνθρωπος. Αυτό όμως μπορεί να λεχθεί και για το
νεογέννητο βρέφος. Οι διάφοροι χρονικοί προσδιορισμοί που καθορίζονται για το
θεμιτό ή μη των εκτρώσεων είναι αυθαίρετοι. Για την Εκκλησία ο άνθρωπος από τη
στιγμή της συλλήψεώς του εισέρχεται στην προοπτική της αιωνιότητος. Αποτελεί
ανεπανάληπτη και ανεκτίμητη ύπαρξη, που καλείται στο “καθ' ομοίωσιν” προς τον
δημιουργό της. Ο κάθε άνθρωπος είναι ανεπανάληπτος, και η διαφοροποίησή του
αρχίζει από τη στιγμή της σύλληψής του, οπότε αποκτά ανθρώπινη φύση, οντότητα,
ταυτότητα, ανεξάρτητα από τις αλλαγές που μπορεί να υποστεί στο μέλλον. Η ψυχή
άλλωστε του ανθρώπου υπάρχει από την αρχή της σύλληψής του. Για τον λόγο αυτό,
όταν οι Πατέρες τοποθετούνται απαγορευτικά απέναντι στην άμβλωση δεν εξετάζουν
σε ποιό στάδιο ανάπτυξης βρίσκεται το έμβρυο. Υποστηρίζουν ότι η έκτρωση του
εμβρύου θεωρείται φόνος. Τα κύτταρα του εμβρύου, το γενετικό του υλικό, η
μορφολογία και η φυσιολογία του είναι ανθρώπινα. Και η δυνατότητά του ν'
αναπτυχθεί σε τέλειο άνθρωπο, επισφραγίζει την ανθρωπινή του οντότητα. Γι' αυτό
και η παρεμπόδιση της εξέλιξής του αποτελεί καταστροφή μιας ανθρώπινης ζωής με
αιώνια προοπτική. Η άποψη ότι η γυναίκα έχει δικαίωμα ν' αποφασίζει μόνη για το
σώμα της και για το έμβρυο της μήτρας της, είναι απαράδεκτη και με την λογική.
Πριν απ' όλα το έμβρυο δεν προέρχεται μόνο από την γυναίκα αλλά και από τον
άνδρα που συνέβαλε στη γένεσή του. Ακόμη το έμβρυο δεν ανήκει μήτε στην γυναίκα
μήτε στον άνδρα που συνέβαλαν στη δημιουργία του, αλλά αποτελεί ξεχωριστή
ζωντανή ύπαρξη, που αδικείται κατάφωρα όταν καταστρέφεται από τους ιδίους τους
γονείς. Τέλος είναι παράλογο να χαρακτηρίζεται ως ανθρώπινο δικαίωμα κάτι, το
οποίο συνεπάγεται τη στέρηση του δικαιώματος ζωής κάποιας άλλης ανθρώπινης
ύπαρξης. Η αδυναμία του εμβρύου να υπερασπιστεί τον εαυτό του δεν νομιμοποιεί
ασφαλώς την καταστροφή του, αντίθετα, νομικώς, κάνει την πράξη ιδιατέρως
ύπουλη. Για πολλούς το έκλημα που λέγεται άμβλωση χαρακτηρίζεται νομικά, φόνος, εκ προμελέτης, ιδιαζόντως απεχθής
και χωρίς δικαίωμα του θύματος σε νόμιμη άμυνα. Η διαπίστωση, ακόμη, κάποιας
ασθένειας ή κάποιου συνδρόμου δεν δικαιολογεί την διακοπή της κυήσεως.
Γι' αυτό η Εκκλησία αντιμετώπιζε εξαρχής τις
περιπτώσεις των εκτρώσεων ή αμβλώσεων ως περιπτώσεις φόνων, και την υποβοήθηση
σε έκτρωση ή άμβλωση ως συνεργία σε φόνο. Η περιφρόνηση της ανθρώπινης
αξιοπρέπειας, που αρχίζει με την καταστροφή ή και την εμπορία (!) της αγέννητης
ζωής στα επιστημονικά εργαστήρια ανοίγει το δρόμο και για άλλες μορφές
θανατώσεων. Όταν ο Θεός και η φυσική τάξη αντικαθίστανται από την ανθρώπινη
αυθαιρεσία, όλα αυτά, αν δεν είναι αναπόφευκτα, γίνονται λογικά και επιτρεπτά,
ακόμη και οι ναζιστικές θεωρίες “ευγονικής”. Οι αγέννητοι άνθρωποι δεν μπορούν
να οργανωθούν και να υποστηρίξουν τα δικαιώματά τους. Το ίδιο άλλωστε ισχύει ως
ένα βαθμό και για τους καταπιεσμένους ή τους αδυνάτους. Αυτά όμως δεν
νομιμοποιούν τους γεννήτορες ή τους ισχυρούς να προβαίνουν στην καταστροφή, την
εμπορία ή την κακοποίησή τους. Όταν ακούμε στα Μ.Μ.Ε. ότι κάποιες άγαμες
μητέρες αμέσως μετά τη γέννηση του παιδιού τους το δολοφονούν χωρίς οίκτο και
συμπόνια, όλοι ορθώς καταδικάζουν αυτό το τρομερό γεγονός. Όμως δεν πράττουν το
ίδιο για τις αμβλώσεις αφού και αυτό το γεγονός είναι το ίδιο κατακριτέο και
επαίσχυντο. Είναι δολοφονία.
Αυτή η στάση εκφράζει υποκρισία. «Ποια
λέαινα”, λέει ο άγιος Εφραίμ ο Σύρος, ποια αρκούδα θα σκότωνε ποτέ το μικρό
της; Και εσύ, λογικό ον, κάνεις χειρότερα από τα άγρια ζώα, όταν έφτασες να
σκοτώσεις τα παιδιά σου». Ένας σύγχρονος Γέροντας λέει: “Καλύτερα να μην
γεννιόταν η γυναίκα εκείνη που σκοτώνει τα παιδιά της. Διότι αυτό είναι αμαρτία
εναντίον του Αγίου Πνεύματος. Και έπειτα, πού έπρεπε να βρίσκει ο Θεός καλύτερη
κατοικία για το παιδί, παρά στην κοιλία της μητέρας του; Και από ’κει το
βγάζεις και το πετάς στα σκυλιά και το σκοτώνεις; Οι χριστιανές μητέρες μόνο σκοτώνουν τα παιδιά τους! Ετσι είναι οι νόμοι
της φύσης που άφησε ο Θεός! Η μητέρα να φυλάσσει τους υιούς της. Να είναι όμως
ο λογικός άνθρωπος χειρότερος από τα ζώα και τα κτήνη και να σκοτώνει τα παιδιά
του; Όλες οι αμαρτίες είναι βαριές, αλλά αυτή είναι βαρύτερη από όλες.” (Γέρων
Κλέοπας Ηλίε) Το ενδιαφέρον της Εκκλησίας επικεντρώνεται στον εσχατολογικό
προορισμό του κάθε ανθρώπου, γεννημένου ή αγέννητου. Ο προορισμός του ανθρώπου
από τη σύλληψή του είναι να φτάσει στο καθ' ομοίωσιν, να γίνει ένας κατά χάριν
Θεός. Η πράξη της δημιουργίας του κόσμου δεν περιλάμβανε το θάνατο. Ο Θεός
είναι η Ζωή και Αυτός ο οποίος δίνει τη ζωή στον κόσμο. Αυτός ο οποίος δίνει
την ύπαρξη στα όντα. Ο θάνατος εμφανίστηκε παρασιτικά, εξαιτίας της
απομάκρυνσης του ανθρώπου από το Θεό που είναι η Ζωή.
Ο Θεός είναι η Ζωή και η απομάκρυνση από το
Θεό σημαίνει θάνατο. «Δια της αμαρτίας ο θάνατος εισήλθε στον κόσμο» (Ρωμ.
ε΄12). Ο «Θεός θάνατον ουκ εποίησεν» (Σοφ. Σολ. α΄13) και όποιος θανατώνει ένα
συνάνθρωπό του, αντιστρατεύεται στο θέλημα του Θεού. Αυτό γίνεται και με τις
αμβλώσεις. Για την Εκκλησία η αρχή της ανθρώπινης ζωής, ξεκινά από την στιγμή
της σύλληψης. Γνωρίζουμε ότι εορτάζεται η θαυματουργική σύλληψη προσώπων που
αποτελούν σημαντικά και κύρια πρόσωπα στο γεγονός της σωτηρίας μας, όπως η
Θεοτόκος Μαρία και ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Από το περιεχόμενο της εορτής
της Συλλήψεως της Θεοτόκου (Α. Άννης) προκύπτει ότι η βαρύτητα ευρίσκεται στο γεγονός
που θα επακολουθήσει και στο οποίο εισάγει η Σύλληψη. Δηλαδή, στην γέννηση της Παρθένου. Η Εκκλησία με την
θέσπιση των ιερών κανόνων προστατεύει και διαφυλάσσει την ανθρώπινη ζωή. Οι
ιεροί κανόνες υπογραμμίζουν την ασθένεια της ανθρώπινης φύσης και θέτουν τα
όρια μέσα στα οποία η ανθρώπινη συμπεριφορά πρέπει να κινηθεί. Ο Μ. Βασίλειος
γράφει: «Αυτή που κατέστρεψε εκούσια το έμβρυο υποβάλλεται σε τιμωρία για φόνο,
η διάκριση σε διαμορφωμένο ή αδιαμόρφωτο έμβρυο δεν υπάρχει σ' εμάς, γιατί έτσι
δεν τιμωρείται μόνο αυτό που επρόκειτο να γεννηθεί, αλλά και η ίδια αυτή που
σκέφτηκε κι έκανε κακό στον εαυτό της(...) Δεν πρέπει ωστόσο να παρατείνουμε το
χρόνο της μετάνοιας τους, αλλά να τους δεχόμαστε ύστερα από τα δέκα χρόνια και
η θεραπεία να ορίζεται όχι σύμφωνα με το χρόνο, αλλά σύμφωνα με τον τρόπο της
μετανοίας” (2ος κανόνας).
Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ: Ο Ευαγγελιστής Λουκάς μας αφηγείται το γεγονός της προαναγγελίας της
γεννήσεως του Προδρόμου Ιωάννου από τον αρχάγγελο Γαβριήλ στον πατέρα του
Ζαχαρία. Ο ίδιος Ευαγγελιστής μας περιγράφει το μέγα γεγονός του Ευαγγελισμού
της Θεοτόκου, δηλαδή της ασπόρου συλλήψεως του Κυρίου. Τιμούμε και υμνούμε το
γεγονός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, διότι τότε ο τέλειος Θεός έγινε τέλειος
άνθρωπος. Ο ίδιος Ευαγγελιστής μας αναφέρει το γεγονός ότι μετά τον Ευαγγελισμό
της, η Θεοτόκος πήγε στην Ελισσάβετ. Μόλις εκείνη άκουσε το χαιρετισμό της
Μαρίας, το βρέφος που ήταν στα σπλάγχνα της σκίρτησε. Το έμβρυο Ιησούς
αναγνωρίζεται από το έμβρυο Πρόδρομος δια σκιρτήματος τη στιγμή. Όπως ο Κύριος,
έστω και αν δεν αναγνωρίζεται άμεσα, είναι ο τέλειος Ιησούς, κατά τις
πρώτες στιγμές της εμβρυϊκής και βρεφικής
υπάρξεως του, έτσι και κάθε έμβρυο, και των πρώτων ακόμη ημερών, έχει στη
μέγιστη ταπείνωση του το πλήρωμα της ψυχοσωματικής του ταυτότητας. Η αρχή της
βιολογικής ζωής δεν μπορεί να αποχωριστεί από την αρχή της πνευματικής ζωής. Οι
ιερές αυτές εορτές φανερώνουν τον αμέτρητο σεβασμό της Εκκλησίας απέναντι στον
άνθρωπο κατά την έναρξη της ζωής του και μας επισημαίνει ότι το ανθρώπινο
πρόσωπο είναι ιερό από τη στιγμή της συλλήψεως. Ανάλογες αναφορές στα κείμενα
της Παλαιάς Διαθήκης καταδεικνύουν το γεγονός ότι η εμβρυϊκή κατάσταση αποτελεί
φάση της ανθρώπινης εξέλιξης. Ο Ησαΐας ομολογεί ότι απέκτησε ο ίδιος τέλειο
πρόσωπο με όνομα από τα σπλάγχνα της μητέρας του: «Κύριος εκ κοιλίας μητρός μου
εκάλεσεν το όνομά μου.” (Ησ. μθ΄1). Ανάλογα και ο Ιερεμίας γίνεται αποδέκτης
της προφητικής κλήσης από την εμβρυϊκή του ηλικία: «Προ του με πλάσαι σε εν
κοιλία επίσταμαί σε και προ τουσε εξελθείν εκ μητρός ηγίακά σε, προφήτην εις
έθνη τέθεικά σε» (Ιερ. α΄5). Μάλιστα ο ψαλμωδός ομιλεί για την πρόνοια του Θεού
σε κάθε άνθρωπο, που αρχίζει από της συλλήψεως του: «Επί σε επερρίφην εκ
μήτρας, από γαστρός μητρός μου Θεός μου εί συ» (Ψαλμ. κα΄11). Παρόμοιο φρόνημα
εκφράζει και ο Απόστολος Παύλος λέγοντας ότι η κλήση του χρονολογείται από την
περίοδο της κυοφορίας του: «ότε δε ευδόκησεν ο Θεός ο αφορίσας με εκ κοιλίας μητρός
μου και καλέσας δια της χάριτος αυτού» (Γαλ. α΄15).
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ: Πέρα από τον αντιχριστιανικό χαρακτήρα που έχουν οι εκτρώσεις, έχουν και
έναν αντεθνικό χαρακτήρα, επιδεινώνοντας το δημογραφικό πρόβλημα. Αποτελούν την
κύρια αιτία που η Ελλάδα καταντά μια χώρα γερασμένων ανθρώπων, καταδικασμένη
έτσι να εξαφανιστεί από τον παγκόσμιο χάρτη. Οι διακοπές κυήσεων που έχουν
πραγματοποιηθεί στα δημόσια νοσοκομεία ξεπερνούν, επίσημα, τις 70.000 ετησίως.
Ωστόσο, μαζί με αδήλωτες αμβλώσεις, (ιδιωτικών ιατρείων), ξεπερνούν τις 200.000
το χρόνο, τη στιγμή που οι γεννήσεις υπολείπονται των 100.000 ετησίως. "Τα
στατιστικά στοιχεία, όμως, δεν είναι ακριβή, κι αυτό γιατί δεν δηλωνονται όλες,
ειδικά όταν πρόκειται για μικρές ηλικίες 16-20 ετών" (Σύλλογος Προστασίας
Αγέννητου Παιδιού, "Η Αγκαλιά"). Η εικόνα που διαμορφώνεται στις εφηβικές
ηλικίες, 14-18 ετών, είναι χειρότερη από το παρελθόν, επειδή οι έφηβες σήμερα
ξεκινούν νωρίτερα τις σεξουαλικές επαφές, έχοντας πλήρη άγνοια για το τι είναι
άμβλωση, τι επιπτώσεις έχει στη σωματική και ψυχική τους υγεία, ενώ αγνοούν ότι
από την πρώτη στιγμή της σύλληψης το γονιμοποιημένο ωάριο είναι ένα άτομο υπό
ανάπτυξη. Ο μεγάλος αριθμός αμβλώσεων στην πατρίδα μας συμβάλλει αποφασιστικά
στην απογοητευτική πορεία γεννήσεων των τελευταίων 20 χρόνων.
Από τους 150.000 τοκετούς το χρόνο που είχαμε
μέχρι το 1981, τώρα έχουμε περίπου 100.000 το χρόνο συμπεριλαμβανομένων και των
αλλοδαπών. Σημειωτέον ότι οι τοκετοί αλλοδαπών αποτελούν τουλάχιστον 20% του
συνόλου. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Βρετανία, με εξαπλάσιο πληθυσμό από την
Ελλάδα, έχουμε περίπου ισόποσες εκτρώσεις (190.000).Όταν κάθε χρόνο γεννιούνται
στην Τουρκία 1.600.000 παιδιά, στην Ελλάδα γεννιούνται μόνον 90.000, από τις
140.000 που γεννιούνταν το 1981, ενώ υπολογίζεται ότι οι διακοπές κύησης
υπερβαίνουν ετησίως τις 250.000, (40.000 σε ανήλικα κορίτσια). Από έρευνες
υπολογίζεται ότι το 2030 η χώρα μας θα έχει πληθυσμό περίπου 8.000.000, χωρίς
να συμπεριλάβουμε τα αποτελέσματα της Κρίσης, η Αλβανία 14.000.000 και η
Τουρκία 100.000.000.
Η Ελλάδα αιμορραγεί και αργοπεθαίνει. Σύμφωνα
με τα στατιστικά στοιχεία της απογραφής του 2011 στο σύνολο της χώρας
απεγράφησαν 10.787.690 μόνιμοι κάτοικοι. Στη γενική απογραφή του 2001 ο
πληθυσμός της χώρας είχε καταμετρηθεί σε 10.964.020 άτομα. Μπορεί να φαίνεται
μείωση πληθυσμού σε σχέση με το 2001 μόνο 180.000 άτομα, αλλά τώρα θα πρέπει να
υπολογίσουμε και τον παράγοντα των ξένων, οι οποίοι το 2001 υπολογίζονταν σε
περίπου 300.000 και τώρα ξεπερνούν τους 1.300.000! Το 1980 η Ελλάδα ήταν
δεύτερη σε γεννήσεις (κατά μητέρα) στην Ευρωπαϊκή Ενωση (148.134), ενώ το 1999
άγγιξε την τελευταία θέση (100.265). Το 1999 οι θάνατοι (103.102) για πρώτη
φορά υπερέβησαν τις γεννήσεις (100.265). Στον Στρατό η απόδοση των κλάσεων από
το έτος 2000 (83.000) έως στο 2013 (53.000) παρουσιάζει μια υστέρηση 30.000
στρατευσίμων, με ανυπολόγιστες επιπτώσεις στην άμυνα της χώρας. Το 1997 οι
γυναίκες που τεκνοποίησαν είχαν σε ποσοστό 45,4% ένα παιδί και το 39% δύο
παιδιά, οι δε λοιπές κάτι περισσότερο των δύο. Η Ελλάδα είναι ευραπαϊκή
πρωταθλήτρια και τρίτη στον κόσμο σε εκτρώσεις. Για να αλλάξουν όλα αυτά
απαιτείται ανάπλαση της ελληνικής παιδείας, ώστε να δημιουργηθεί η κατάλληλη
νοοτροπία στους Ελληνες και κυρίως στους νέους και να ξαναγίνει το παιδί πηγή
χαράς και ζωής για την ελληνική οικογένεια και να ξαναγίνουμε οι πολυμελείς
ευτυχισμένες οικογένειες των περασμένων γενεών. Γίνεται κατανοητό τι μπορεί να
σημαίνει αυτό για την Ελλάδα, όταν περιβάλλεται από «εχθρικές» χώρες, ορισμένες
εκ των οποίων αμφισβητούν την εθνική μας κυριαρχία. Πόσο μάλλον όταν το 2010 θα
έχουμε περίπου τους μισούς στρατευσίμους από αυτούς που είχαμε στα μέσα της
δεκαετίας του 1950. Ενώ στο παρελθόν, οι εχθροί δεν μπόρεσαν να μας εξαφανίσουν
από τον παγκόσμιο χάρτη, εμείς οι ίδιοι οι Νεοέλληνες απεργαζόμαστε την
καταστροφή του έθνους μας καθώς ως “Έλληνες”, αποδεχόμενοι τις εκτρώσεις, εργαζόμαστε
για την οικοδόμηση ενός ελληνικού νεκροταφείου.
Η
αποχαύνωση των απολαύσευων, ο καταναλωτισμός, ο παραγκωνισμός της παράδοσής,
κάνει τον Νεοέλληνα να ζει την αρχή του τέλους του. Μόνο όταν συνειδητοποιήσει
το έγκλημα που γίνεται με τις εκτρώσεις, μόνο όταν θεραπεύσει τη φιλαυτία του,
μόνο όταν συνειδητοποιήσει ότι η ακμή της Ελλάδας ταυτίζεται με την
επαναπροσέγγιση των αιωνίων αξιών που μας προσφέρει η ελληνοχριστιανική
παράδοση, θα μπορέσει να οδηγήσει την Ελλάδα σε ακμή.
1. [Πηγή: The Journal of Reproductive Medicine, Pain During Early Abortion, Dr.
Lynn Borgatta and David Nickinovich (PhD), 1997, vol. 42, pp. 287-293. Η συγγραφέας Dr Lynn Borgatta είναι στο Ιατρικό τμήμα της Planned Parenthood Federation of America - Νέα Υόρκη.]
-Ασπασία Τσαούση, "Το Δικαίωμα στην
Άμβλωση στις Η.Π.Α.: Δικαιώματα του Ανθρώπου, τομ. 28(2006), σελ. 1107-1172.
-“Αύξηση των εκτρώσεων απο κορίτσια”
Ελεύθερος Τύπος 5 Μαΐου 2010, σελίδες 28-29.
-Ι. Πρωτοπαπαδάκης, «Είναι η άμβλωση σε
πρώιμο στάδιο φόνος;»
-Μ’ Ενδιαφέρει, Ελληνική Αντικαρκινική
Εταιρεία, τ. 46, 10/11 2005
-http://www.unborn.gr/unborn1/unborn/index.php?psychimp
-Της Janet L. Hopson ΕΜΒΡΥΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
-Μ. Βασιλείου, Κανονικαί επιστολαί 2 και 8,
PG 32, 672 και 677.
-Θοδωρή Λάϊνα, «Τα έμβρυα ακούνε και
θυμούνται» εφ.Βήμα 6-7-2003.
-Ιωάννου μοναχού και πρεσβυτέρου, Λόγος εις
την Σύλληψιν της αγίας Άννης
-Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, «Ένα θλιβερό
φαινόμενο» τ I. Μ. Βεροίας 10/ 2000.
