Ο Ιερός Χρυσόστομος για όσα είπε ο Κύριος για τους εσχάτους χρόνους, σύμφωνα με το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (3ο μέρος)
[Μέρος τρίτο: ολοκλήρωση υπομνηματισμού του εδαφίου Ματθ.24,14. Ερμηνεία της ευημερίας των αδικοπραγούντων πλουσίων και της τελικής δίκαιης κρίσης όλων μας]
Είδες ποια ήταν η κατάσταση των πραγμάτων τότε και πόσο πολύμορφος ήταν ο πόλεμος; Και ότι όλα αυτά συνέβαιναν στην αρχή, τότε που κατεξοχήν χρειάζεται κάθε μεγάλο έργο μεγάλη ησυχία; Ποια λοιπόν ήταν η κατάσταση αυτής; Διότι τίποτε δεν εμποδίζει να επαναλάβω και πάλι τα ίδια. Πρώτος πόλεμος ήταν αυτός που προερχόταν από τους απατεώνες· διότι λέγει: «θα έλθουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες». Δεύτερος ήταν ο πόλεμος εκ μέρους των Ρωμαίων· διότι λέγει: «προσέξτε όταν ακούσετε πολέμους». Τρίτος πόλεμος ήταν αυτός που προκαλεί την πείνα. Τέταρτος αυτός που δημιουργεί τις επιδημίες και πείνα. Τέταρτος αυτός που δημιουργεί τις επιδημίες και τους σεισμούς. Πέμπτος, ο πόλεμος των θλίψεων: «θα σας παραδώσουν σε βασανιστήρια». Έκτος: «θα μισείστε από όλους». Έβδομος: «θα παραδώσουν ο ένας τον άλλο και θα μισήσουν»· εδώ εννοεί εμφύλιο πόλεμο. Έπειτα: «θα έλθουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες». Τέλος: «θα ψυχρανθεί η αγάπη», πράγμα που είναι αιτία όλων των κακών. Είδες μύρια είδη πολέμων νέα και παράδοξα; Αλλά όμως μετά από αυτούς και άλλους πολύ περισσότερους(καθόσον στον εμφύλιο ήταν αναμιγμένος και ο πόλεμος εκ μέρους των συγγενών) το κήρυγμα επεκράτησε σε όλη την οικουμένη· διότι λέγει: «θα κηρυχτεί το Ευαγγέλιο σε όλο τον κόσμο».
Πού είναι λοιπόν εκείνοι που αντιτάσσουν στα δόγματα της Εκκλησίας της τύχης την εξουσία και την ανακύκληση των καιρών; Διότι ποιος ποτέ έως τώρα ανέφερε, ότι παρουσιάστηκε άλλος Χριστός, ότι συνέβη παρόμοιο γεγονός; Μολονότι βέβαια ψευδόμενοι λέγουν πολλά άλλα, ότι πέρασαν δέκα μυριάδες ετών, αλλά αυτό ούτε και να το φανταστούν μπορούν. Ποια λοιπόν ανακύκληση θα μπορούσατε να αναφέρετε; Διότι ούτε Σόδομα, ούτε Γόμορρα, ούτε άλλος κατακλυσμός έγινε ποτέ. Μέχρι πότε θα αστειεύεστε, ομιλώντας περί ανακυκλήσεως και τύχης;
«Πώς», λοιπόν, αναρωτιέται ίσως κάποιος, «βγαίνουν σωστά πολλά από όσα ειπώθηκαν;» Επειδή εσύ ερήμωσες τον εαυτό σου από τη βοήθεια του Θεού και τον πρόδωσες, και τον τοποθέτησες έξω από τη θεία πρόνοια, για τον λόγο αυτόν όπως θέλει ο δαίμονας σού αλλάζει τα πράγματα και τα μεταβάλλει. Αλλά όμως δεν συμβαίνει το ίδιο και με τους αγίους ή καλύτερα ούτε και με εμάς τους αμαρτωλούς που μισούμε υπερβολικά αυτούς· διότι αν και ακόμη ο βίος μας δεν είναι ανεκτός, αλλά επειδή, με τη χάρη του Θεού, τηρούμε τις αλήθειες των δογμάτων με πολλή ακρίβεια, είμαστε ανώτεροι από τη διαβολική δολιότητα. Άλλωστε δε τι τέλος πάντων είναι αυτή η τύχη; Τίποτε άλλο παρά αδικία και σύγχυση και το να οδηγούνται όλα κατά τύχη· μάλλον δε και όχι μόνον τυχαία, αλλά και χωρίς λογική σειρά.
«Και εάν δεν υπάρχει τύχη», θα πει κάποιος, «πώς ο τάδε πλουτίζει; Πώς ο τάδε είναι πτωχός;» Δεν γνωρίζω· διότι κατ’ αρχήν θα σου πω αυτό, για να σε διδάξω να μην περιεργάζεσαι τα πάντα, ούτε να παρασύρεσαι εύκολα από εδώ και από εκεί· διότι ούτε επειδή αγνοείς αυτό, είσαι υποχρεωμένος να φαντάζεσαι τα ανύπαρκτα. Είναι προτιμότερο να αγνοείς καλώς, παρά να μαθαίνεις εσφαλμένως· διότι, ο μεν ένας, επειδή δεν γνωρίζει την αιτία, γρήγορα δεν γνωρίζει την πραγματική αιτία και φαντάζεται την ανύπαρκτη, δεν θα μπορέσει εύκολα να παραδεχτεί την πραγματική αιτία, αλλά χρειάζεται αυτός πολύ κόπο και ιδρώτα, ώστε να αναιρέσει την προηγούμενη εσφαλμένη γνώμη του. Καθόσον σε πλάκα καθαρά εύκολα κάποιος θα μπορούσε να γράψει ό,τι θέλει, σε γραμμένη όμως δεν γίνεται αυτό κατά το ίδιον τρόπο· διότι πρέπει προηγουμένως να σβήσει αυτά που γράφτηκαν κακώς. Και με τους ιατρούς πάλι εκείνος που τίποτε δεν προσφέρει είναι καλύτερος από εκείνον που προξενεί βλάβες. Και εκείνος που οικοδομεί επάνω σε σαθρά θεμέλια είναι χειρότερος από εκείνον που δεν οικοδομεί καθόλου, όπως ακριβώς πάλι και το χωράφι που δεν έχει αγκάθια είναι κατά πολύ καλύτερο από εκείνο που έχει.
Ας μην τρέχουμε λοιπόν για να τα μάθουμε όλα, αλλά ας ανεχόμαστε και να αγνοούμε μερικά, ώστε όταν βρούμε διδάσκαλο, να μην τον υποβάλουμε σε διπλό κόπο· μάλιστα δε πολλοί πολλές φορές, που ήσαν αθεράπευτα ασθενείς, έμειναν πεσμένοι, απλώς και μόνο επειδή πίστεψαν στα πονηρά δόγματα· διότι δεν χρειάζεται ίδιος ιδρώτας να ξεριζώσεις πρώτα εκείνα που κακώς φύτρωσαν, και τότε να σπείρεις και να φυτεύσεις σε καθαρό χωράφι· διότι στην πρώτη περίπτωση πρέπει πρώτα να εκριζώσεις τα πρώτα και τότε να σπείρεις άλλα, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η ακοή είναι προετοιμασμένη. Από πού λοιπόν ο τάδε πλουτίζει; Θα σου απαντήσω λοιπόν. Άλλοι μεν διότι τους τον δίνει ο Θεός, και άλλοι πάλι απέκτησαν πλούτο επειδή τους το επέτρεψε ο Θεός. Αυτή λοιπόν είναι η εξήγηση με σύντομα και απλά λόγια.
«Τι λοιπόν;» θα πει κάποιος· «ο Θεός κάνει τον πόρνο να πλουτίζει και τον μοιχό και αυτόν που έχει εταίρες και εκείνον που κάνει κακή χρήση της περιουσίας του;» Δεν τον κάνει ο Θεός, αλλά τον ανέχεται να πλουτίζει. Και είναι η απόσταση πάρα πολύ άπειρη μεταξύ του να δίνει και του να ανέχεται. Για ποιο λοιπόν λόγο τέλος πάντων το επιτρέπει αυτό; Διότι δεν ήλθε ακόμη ο καιρός της κρίσεως για να λάβει ο καθένας ανάλογα με την αξία του. Διότι τι υπάρχει χειρότερο από εκείνον τον πλούσιο, που δεν έδινε ούτε τα ψίχουλα στον Λάζαρο;[βλ. Λουκά 16,19 κ.ε.]. Και όμως ήταν αθλιότερος από όλους· διότι δεν αξιώθηκε ούτε σταγόνας νερού, και αυτό συνέβη προπάντων γι' αυτό και μόνο, διότι ήταν σκληρός όταν ζούσε μέσα στα πλούτη του. Καθόσον εάν υπάρχουν δύο κακοί, που δεν απήλαυσαν εδώ τα ίδια στη γη, αλλά ο μεν ένας ήταν πλούσιος, ο δε άλλος πτωχός, δεν θα τιμωρηθούν εκεί όμοια, αλλά η τιμωρία του πλουσίου θα είναι χειρότερη.
Βλέπεις λοιπόν και αυτόν που υποφέρει χειρότερα επειδή απόλαυσε εδώ στη γη τα αγαθά; Και εσύ λοιπόν, όταν δεις κάποιον να πλουτίζει με αδικίες και να ευημερεί, στέναξε, δάκρυσε, καθόσον ο πλούτος αυτός προσθέτει σε αυτόν κόλαση· διότι όπως ακριβώς εκείνοι που διέπραξαν πολλά αμαρτήματα και δεν θέλουν να μετανοήσουν, θησαυρίζουν για τον εαυτό τους θησαυρό οργής [Ρωμ.2,5: «κατὰ δὲ τὴν σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις σεαυτῷ ὀργὴν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς καὶ ἀποκαλύψεως καὶ δικαιοκρισίας τοῦ Θεοῦ(: και σύμφωνα με τη σκληρότητα και την αμετανόητη καρδιά σου, που δεν συγκινείται από την τόση καλοσύνη του Θεού, μαζεύεις εναντίον του εαυτού σου θησαυρούς οργής, που θα εξαπολυθούν εναντίον σου την ημέρα που θα ξεσπάσει η θεία οργή και θα αποκαλυφθεί η δίκαιη κρίση του Θεού)»], έτσι και εκείνοι που εδώ δεν τιμωρούνται και απολαμβάνουν πλούσια αγαθά, θα υποστούν μεγαλύτερη τιμωρία.
Και γι' αυτό, εάν θέλεις, θα σου αναφέρω παράδειγμα όχι μόνο από τα μέλλοντα αλλά και από την παρούσα ζωή· διότι ο μακάριος Δαβίδ, όταν έκαμε την αμαρτία εκείνη, τη σχετική με την Βηρσαβεέ, και ελεγχόταν από τον προφήτη, γι' αυτό προπάντων κατηγορούνταν αυστηρότερα, διότι αν και απήλαυσε πολλών ευεργεσιών, έγινε τέτοιος. Άκουσε λοιπόν τον Θεό που τον κατηγόρησε γι'αυτό: «Ἐγώ εἰμι ὁ χρίσας σε εἰς βασιλέα ἐπὶ Ἰσραήλ, καὶ ἐγώ εἰμι ἐῤῥυσάμην σε ἐκ χειρὸς Σαοὺλ καὶ ἔδωκά σοι τὸν οἶκον τοῦ κυρίου σου καὶ ἔδωκά σοι τὸν οἶκον Ἰσραὴλ καὶ Ἰούδα· καὶ εἰ μικρόν ἐστι, προσθήσω σοι κατὰ ταῦτα. τί ὅτι ἐφαύλισας τὸν λόγον Κυρίου τοῦ ποιῆσαι τὸ πονηρὸν ἐν ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ; τὸν Οὐρίαν τὸν Χετταῖον ἐπάταξας ἐν ῥομφαίᾳ καὶ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ ἔλαβες σεαυτῷ εἰς γυναῖκα καὶ αὐτὸν ἀπέκτεινας ἐν ῥομφαίᾳ υἱῶν Ἀμμών(:Εγώ είμαι Εκείνος που σε έχρισα βασιλέα του ισραηλιτικού λαού, και Εγώ είμαι Εκείνος ο οποίος σε γλύτωσα από τα χέρια του Σαούλ. Και σου έδωσα όλη την περιουσία του Σαούλ και όλους τους Ισραηλίτες τους έθεσα υπό την εξουσία σου. Εάν όλες αυτές οι ευεργεσίες ήσαν λίγες, εγώ μπορούσα και είχα την πρόθεση να προσθέσω και άλλες περισσότερες. Γιατί όμως εσύ καταφρόνησες και κατεξευτέλισες τον νόμο του Κυρίου, ώστε να διαπράξεις αυτό το κακό ενώπιον των οφθαλμών Του; Εσύ φόνευσες τον Ουρία τον Χετταίο με μαχαίρι και πήρες τη γυναίκα του ως δική σου γυναίκα· διότι εσύ έδωσες διαταγή και ενήργησες εσκεμμένα για να φονευτεί αυτός από τη ρομφαία των Αμμωνιτών)» [Β΄Βασ.12,7-9].
Δεν είναι βέβαια για όλα τα αμαρτήματα οι ίδιες τιμωρίες, αλλά πολλές και διάφορες και είναι ανάλογα με την ηλικία, τα πρόσωπα που διαπράττουν αυτές, τα αξιώματα αυτών, τη σύνεσή τους και από πολλά άλλα, πολύ περισσότερα. Και για να γίνει σαφέστερο αυτό που λέω, ας φέρουμε εμπρός μας ένα αμάρτημα, την πορνεία, και πρόσεξε πόσες διαφορετικές τιμωρίες βρίσκω, όχι από μόνος μου, αλλά από τις θείες Γραφές. Πόρνευσε κάποιος πριν να δοθεί ο νόμος; Τότε διαφορετικά τιμωρείται. Και αυτό το φανέρωσε ο Παύλος: «ὅσοι γὰρ ἀνόμως ἥμαρτον, ἀνόμως καὶ ἀπολοῦνται· καὶ ὅσοι ἐν νόμῳ ἥμαρτον, διὰ νόμου κριθήσονται(:και γι΄αυτό όσοι αμάρτησαν χωρίς να έχουν λάβει γραπτό νόμο, αυτοί θα καταδικαστούν σε απώλεια χωρίς να έχουν κατήγορο τον νόμο αυτό. Και όσοι αμάρτησαν ενώ είχαν λάβει γραπτό νόμο, αυτοί θα κριθούν με βάση τον νόμο αυτόν)» [Ρωμ.2,12].
Πόρνευσε κάποιος που είναι ιερέας; Λόγω του αξιώματός του θα αυξηθεί κατά πολύ περισσότερο η τιμωρία του. Για τον λόγο αυτόν βέβαια οι μεν άλλες θυγατέρες φονεύονταν όταν πόρνευαν, οι θυγατέρες όμως των ιερέων κατακαίονταν, πράγμα με το οποίο ο νομοθέτης ήθελε να δηλώσει με πολλή περίσσεια, πόση μεγάλη τιμωρία αναμένει τον ιερέα που διαπράττει αυτό το αμάρτημα· διότι εάν τη θυγατέρα ζήτησε να τιμωρηθεί αυστηρότερα, επειδή είναι θυγατέρα ιερέως, πολύ περισσότερο αυστηρότερα θα τιμωρηθεί αυτός ο ίδιος ο ιερέας. Πορνεύτηκε κάποια πλούσια και κάποια πτωχή; Πάλι και εδώ θα υπάρξει διαφορά. Και αυτό γίνεται φανερό από όσα προηγουμένως είπαμε για τον Δαβίδ. Πόρνευσε κάποιος μετά τον ερχομό του Χριστού; Αν δεν βαπτιστεί και αποθάνει, θα τιμωρηθεί αυστηρότερα από όλους τους πόρνους. Πόρνευσε άλλος μετά το βάπτισμά του; Εδώ καμία πλέον παρηγορία δεν απομένει για το αμάρτημα.
Και αυτό το ίδιο θέλοντας να δηλώσει ο Παύλος, έλεγε: «ἀθετήσας τις νόμον Μωϋσέως χωρὶς οἰκτιρμῶν ἐπὶ δυσὶν ἢ τρισὶ μάρτυσιν ἀποθνήσκει· πόσῳ δοκεῖτε χείρονος ἀξιωθήσεται τιμωρίας ὁ τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ καταπατήσας καὶ τὸ αἷμα τῆς διαθήκης κοινὸν ἡγησάμενος, ἐν ᾧ ἡγιάσθη, καὶ τὸ Πνεῦμα τῆς χάριτος ἐνυβρίσας;(:διότι όταν κανείς παραβεί τον μωσαϊκό νόμο και την παράβασή του αυτήν τη βεβαιώσουν δύο ή τρεις μάρτυρες, αυτός θανατώνεται χωρίς επιείκεια· πόση χειρότερη τιμωρία νομίζετε ότι αξίζει εκείνος που ποδοπάτησε περιφρονητικά τον Υιό του Θεού και νόμισε ως αίμα συνηθισμένου και κοινού ανθρώπου το Αίμα με το οποίο επικυρώθηκε η Νέα Διαθήκη, με το οποίο μάλιστα και αυτός ο ίδιος αγιάστηκε, και εξύβρισε και περιφρόνησε το Άγιο Πνεύμα που μας προσφέρει τη χάρη του;)»[Εβρ.10,28-29].
Πόρνευσε τώρα κάποιος ιερώμενος; Αυτή κατεξοχήν είναι η μεγαλύτερη από όλες τις αμαρτίες. Είδες πόσες διαφορές υπάρχουν για ένα και μόνο αμάρτημα; Άλλη είναι η τιμωρία πριν από τον Νόμο, άλλη η μετά από τον Νόμο, άλλη η του ιερωμένου, η της πλουσίας και της πτωχής, η της κατηχουμένης και της πιστής, η του ιερέως. Μεγάλη επίσης είναι η διαφορά και ανάλογα με τη σύνεση του αμαρτάνοντος· διότι: «ἐκεῖνος δὲ ὁ δοῦλος, ὁ γνοὺς τὸ θέλημα τοῦ κυρίου ἑαυτοῦ καὶ μὴ ἑτοιμάσας μηδὲ ποιήσας πρὸς τὸ θέλημα αὐτοῦ, δαρήσεται πολλάς(:και γενικότερα για κάθε δούλο ισχύει αυτός ο κανόνας: Εκείνος ο δούλος που γνώρισε το θέλημα του κυρίου του και δεν ετοίμασε ούτε έκανε αυτό που θέλει ο κύριός του, θα δεχθεί πολλές μαστιγώσεις και θα τιμωρηθεί αυστηρά, διότι συνειδητά παρέβη το θέλημα του κυρίου του)» [Λουκά 12,47]. Και εκείνος που αμαρτάνει μετά από τόσα και τέτοια παραδείγματα, είναι άξιος μεγαλύτερης τιμωρίας. Για τον λόγο αυτόν λέγει: «ἦλθε γὰρ πρὸς ὑμᾶς Ἰωάννης ἐν ὁδῷ δικαιοσύνης, καὶ οὐκ ἐπιστεύσατε αὐτῷ· οἱ δὲ τελῶναι καὶ αἱ πόρναι ἐπίστευσαν αὐτῷ· ὑμεῖς δὲ ἰδόντες οὐ μετεμελήθητε ὕστερον τοῦ πιστεῦσαι αὐτῷ(:διότι ήλθε σε σας ο Ιωάννης κηρύττοντας την οδό της αρετής, τον ενάρετο τρόπο ζωής και συμπεριφοράς, κι όμως δεν πιστέψατε σε αυτόν. Οι τελώνες όμως και οι πόρνες πίστεψαν σ’ αυτόν. Κι εσείς, ενώ τους είδατε να πιστεύουν, ούτε καν ύστερα μεταμεληθήκατε, ώστε να πιστέψετε σ’ αυτόν)»[Ματθ.21,32], αν και απολαύσατε πολλής ευεργεσίας.
Για τον λόγο αυτόν και την Ιερουσαλήμ την ονειδίζει με τους εξής λόγους: «Ἱερουσαλὴμ Ἱερουσαλήμ, ἡ ἀποκτείνουσα τοὺς προφήτας καὶ λιθοβολοῦσα τοὺς ἀπεσταλμένους πρὸς αὐτήν! ποσάκις ἠθέλησα ἐπισυνάξαι τὰ τέκνα σου ὃν τρόπον ὄρνις τὴν ἑαυτῆς νοσσιὰν ὑπὸ τὰς πτέρυγας, καὶ οὐκ ἠθελήσατε!(:Ιερουσαλήμ, Ιερουσαλήμ, ταλαίπωρη και αξιοθρήνητη πόλη! Εσύ που σκοτώνεις τους προφήτες και λιθοβολείς εκείνους που σου στέλνει ο Θεός! Πόσες φορές θέλησα να συμμαζέψω τα παιδιά σου με τη στοργή που έχει η κλώσσα καθώς μαζεύει το πλήθος των μικρών πουλιών της κάτω από τις φτερούγες της! Και δεν θελήσατε!)» [Λουκά 13,34].
Και το να κάνει κανείς τρυφηλή ζωή, δηλαδή το αμάρτημα το σχετικό με τον Λάζαρο. Αλλά και από τον τόπο το αμάρτημα γίνεται βαρύτερο, πράγμα που για να το δηλώσει ο Κύριος έλεγε: «ὅπως ἔλθῃ ἐφ᾿ ὑμᾶς πᾶν αἷμα δίκαιον ἐκχυνόμενον ἐπὶ τῆς γῆς ἀπὸ τοῦ αἵματος Ἄβελ τοῦ δικαίου ἕως τοῦ αἵματος Ζαχαρίου υἱοῦ Βαραχίου, ὃν ἐφονεύσατε μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου(:για να πέσει επάνω σας η ευθύνη και η καταδίκη για κάθε δίκαιο αίμα που χύθηκε άδικα στη γη, από το αίμα του δικαίου Άβελ έως το αίμα του Ζαχαρία του γιου του Βαραχία, που τον σκοτώσατε ανάμεσα στο ναό και το θυσιαστήριο, κι έτσι γίνατε ένοχοι όχι μόνο του εγκλήματος του φόνου, αλλά και της ασεβούς βεβηλώσεως του ναού, τον οποίο βάψατε με αίμα ανθρώπου δικαίου)»[Ματθ.23,35].
Αλλά και από την ποιότητα των ίδιων των αμαρτημάτων· «οὐ θαυμαστὸν ἐὰν ἁλῷ τις κλέπτων, κλέπτει γὰρ ἵνα ἐμπλήσῃ τὴν ψυχὴν πεινῶν(:δεν είναι καθόλου παράδοξο να συλληφθεί κανείς την ώρα που κλέπτει, διότι κλέπτει επειδή πεινά, για να χορτάσει την κοιλιά του)» [Παρ.6,30]. Και πάλι: «καὶ ἔλαβες τοὺς υἱούς σου καὶ τὰς θυγατέρας σου, ἃς ἐγέννησας, καὶ ἔθυσας αὐτὰ αὐτοῖς εἰς ἀνάλωσιν, ὡς μικρὰ ἐξεπόρνευσας(: πήρες τους υιούς σου και τις θυγατέρες σου, τις οποίες γέννησες, και τις πρόσφερες θυσία ολοκαυτώματος στα είδωλα. Είναι λοιπόν μικρή αυτή η αποστασία και η παρασπονδία σου; Αυτό ξεπερνά κάθε πορνεία και βδελυγμία σου)» [Ιεζ.16,20]. Αλλά εξαρτάται ακόμη και από τα πρόσωπα· «ἐὰν ἁμαρτάνων ἁμάρτῃ ἀνὴρ εἰς ἄνδρα, καὶ προσεύξονται ὑπὲρ αὐτοῦ πρὸς Κύριον· καὶ ἐὰν τῷ Κυρίῳ ἁμάρτῃ, τίς προσεύξεται ὑπὲρ αὐτοῦ;(:εάν ένας άνθρωπος φταίξει απέναντι ενός άλλου, είναι δυνατόν να προσευχηθούν άλλοι για τον φταίχτη και να ζητήσουν συγχώρηση από τον Κύριο γι’ αυτόν. Εάν όμως κανείς αμαρτήσει απέναντι του Κυρίου, ποιος είναι εκείνος ο οποίος θα προσευχηθεί γι’αυτόν;)» [Α΄Βασ.2,25].
Και όταν κανείς υπερβαίνει τους πολύ χειρότερους ως προς τη ραθυμία, πράγμα το οποίο κατηγορεί ο Θεός μέσω του Ιεζεκιήλ με τους λόγους: «ἀνθ᾿ ὧν ἡ ἀφορμὴ ὑμῶν ἐκ τῶν ἐθνῶν τῶν κύκλῳ ὑμῶν καὶ ἐν τοῖς νομίμοις μου οὐκ ἐπορεύθητε καὶ τὰ δικαιώματά μου οὐκ ἐποιήσατε, ἀλλ᾿ οὐδὲ κατὰ τὰ δικαιώματα τῶν ἐθνῶν τῶν κύκλῳ ὑμῶν οὐ πεποιήκατε(:από δική σας αιτία, επειδή δηλαδή αμαρτήσατε εσείς περισσότερο από τα άλλα γύρω έθνη και δεν τηρήσατε τους νόμους μου, αλλά ούτε καν και σύμφωνα με τους νόμους των γύρω σας εθνών δεν ζήσατε και δεν πράξατε)»[Ιεζ.5,7]. Και όταν κανείς σωφρονιστεί ούτε και με τα παραδείγματα των άλλων: «Είδε την αδελφή της», λέγει, «και τη δικαιολόγησε». Και όταν απολαύσει μεγαλύτερη φροντίδα. Διότι λέγει: «οὐαί σοι, Χοραζίν, οὐαί σοι, Βηθσαϊδά· ὅτι εἰ ἐν Τύρῳ καὶ Σιδῶνι ἐγενήθησαν αἱ δυνάμεις αἱ γενόμεναι ἐν ὑμῖν, πάλαι ἂν ἐν σάκκῳ καὶ σποδῷ καθήμεναι μετενόησαν. πλὴν λέγω ὑμῖν, Τύρῳ καὶ Σιδῶνι ἀνεκτότερον ἔσται ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως ἢ ὑμῖν(:Αλίμονο σου, Χοραζίν, αλίμονό σου, Βηθσαϊδά˙ διότι αν στην Τύρο και τη Σιδώνα, που ήταν ειδωλολατρικές πόλεις φημισμένες για την κακία τους, είχαν γίνει τα μεγάλα θαύματα που έγιναν σε σας, από καιρό οι κάτοικοί τους θα είχαν μετανοήσει. Και θα εξωτερίκευαν τη συντριβή για τις αμαρτίες τους φορώντας σάκο για ένδυμα και ρίχνοντας στάχτη πάνω στα κεφάλια τους.Σας φαίνεται υπερβολικό αυτό. Αλλά σας λέω ότι την ημέρα της κρίσεως οι κάτοικοι της Τύρου και Σιδώνας θα υποστούν ελαφρότερη τιμωρία από σας)»[Ματθ.11,21-22]· για τον λόγο αυτόν, θα δειχτεί μεγαλύτερη ανοχή για την Τύρο και τη Σιδώνα, παρά για την πόλη εκείνη.
Είδες τέλεια ακρίβεια, και όλοι που κάνουν τα ίδια αμαρτήματα ότι δεν τιμωρούνται κατά τον ίδιο τρόπο; Καθόσον και όταν απολαύσουμε τη μακροθυμία του Θεού, και δεν κερδίσουμε τίποτε, βαρύτερα θα τιμωρηθούμε. Και αυτό το δηλώνει ο Παύλος με τους λόγους: «κατὰ δὲ τὴν σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις σεαυτῷ ὀργὴν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς καὶ ἀποκαλύψεως καὶ δικαιοκρισίας τοῦ Θεοῦ(:και σύμφωνα με τη σκληρότητα και την αμετανόητη καρδιά σου, που δεν συγκινείται από την τόση καλοσύνη του Θεού, μαζεύεις εναντίον του εαυτού σου θησαυρούς οργής, που θα εξαπολυθούν εναντίον σου την ημέρα που θα ξεσπάσει η θεία οργή και θα αποκαλυφθεί η δίκαιη κρίση του Θεού)» [Ρωμ.2,5].
Γνωρίζοντας λοιπόν όλα αυτά, ας μην σκανδαλιζόμαστε, ούτε να ταρασσόμαστε από τίποτε από όσα συμβαίνουν, ούτε να επιβάλλουμε στον εαυτό μας τη ζάλη των λογισμών, αλλά υποχωρώντας εμπρός στην ακατανόητη πρόνοια του Θεού, ας φροντίζουμε για την αρετή και ας αποφεύγουμε την κακία, με τη χάρη και τη φιλανθρωπία του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, δια του Οποίου και μετά του Οποίου στον Πατέρα ανήκει δόξα, συγχρόνως και στο άγιο Πνεύμα, τώρα και στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.
[Συνεχίζεται]
=========================
Ο Ιερός Χρυσόστομος για όσα είπε ο Κύριος για τους εσχάτους χρόνους, σύμφωνα με το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (4ο μέρος)
ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΙΣΜΟΣ 24ου ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΤΟΥ «ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ» ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΝ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ [ΟΣΑ ΕΙΠΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΣΧΑΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ, Ματθ.24,1-51]
[Μέρος τέταρτο: Υπομνηματισμός του χωρίου Ματθ.24,15[:η αρχή των ημερών του Αντιχρίστου]
«Μετά από αυτό λοιπόν», λέγει ο Κύριος, «θα έλθει το τέλος των Ιεροσολύμων». Το ότι βέβαια υπονοεί αυτό, το φανέρωσε η συνέχεια· διότι πρόσθεσε και προφητεία για επιβεβαίωση του αφανισμού τους και λέγοντας: «Ὅταν οὖν ἴδητε τὸ βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως τὸ ῥηθὲν διὰ Διανιὴλ τοῦ προφήτου ἑστὼς ἐν τόπῳ ἁγίῳ -ὁ ἀναγινώσκων νοείτω- (:αλλά το τέλος του κόσμου θα αργήσει ακόμη. Η εικόνα όμως και η προτύπωση του τέλους αυτού, δηλαδή η καταστροφή των Ιεροσολύμων, πλησιάζει. Σας δίνω λοιπόν τα σημεία που θα προαναγγέλλουν τον σύντομο ερχομό της καταστροφής αυτής. Θα δείτε πρώτα το μισητό και βέβηλο σίχαμα το οποίο προφητεύθηκε από τον προφήτη Δανιήλ, να στέκεται σε άγιο τόπο. Αυτό θα προκαλέσει την ερήμωση και την καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Κάθε αναγνώστης ας το καταλάβει κι ας πάρει τα μέτρα του. Ας κατανοήσει δηλαδή ότι το σίχαμα αυτό θα είναι πρώτα μεν οι ζηλωτές και οι ξιφοφόροι που θα καταλάβουν το ιερό και θα το βεβηλώσουν με τις δολοφονίες τους και τα άλλα κακουργήματά τους, και ύστερα τα ρωμαϊκά στρατεύματα που θα έλθουν να συμπληρώσουν τη βεβήλωση αυτή)»[Ματθ.24,15]·[βλ.Δαν.9,27: «Καὶ δυναμώσει διαθήκην πολλοῖς, ἑβδομὰς μία· καὶ ἐν τῷ ἡμίσει τῆς ἑβδομάδος ἀρθήσεταί μου θυσία καὶ σπονδή, καὶ ἐπὶ τὸ ἱερὸν βδέλυγμα τῶν ἐρημώσεων, καὶ ἕως τῆς συντελείας καιροῦ συντέλεια δοθήσεται ἐπὶ τὴν ἐρήμωσιν(σε μία εβδομάδα ετών ο Χριστός θα συνάψει και θα καταστήσει ισχυρή και έγκυρη μία νέα διαθήκη. Στο μέσο λοιπόν της εβδομάδας αυτής που θα προσφερθεί η μεγάλη θυσία του λυτρωτού Χριστού, θα τεθεί οριστικό πλέον τέρμα στις παλαιές θυσίες και σπονδές. Στον ναό μου δε και στον λαό του Ισραήλ θα εισέλθουν βδελυρές δυνάμεις καταστροφής και ερημώσεως. Τέρμα όμως στην καταστροφή θα τεθεί όταν συμπληρωθεί ο ορισμένος χρόνος)»].
Τους παρέπεμψε στον Δανιήλ. Και «βδέλυγμα» ονομάζει τον ανδριάντα αυτού που κυρίευσε τότε την πόλη, τον οποίο έστησε αυτός που ερήμωσε την πόλη μέσα στον ναό, και για τον λόγο αυτόν τον ονομάζει και βδέλυγμα ερημώσεως. Έπειτα για να μάθουν ότι αυτά θα συμβούν ενώ ακόμη θα ζουν μερικοί, για τον λόγο αυτόν έλεγε: «Όταν θα δείτε το βδέλυγμα της ερημώσεως».
Από αυτά μπορεί κανείς προπάντων να θαυμάσει τη δύναμη του Χριστού και την ανδρεία εκείνων, διότι κήρυτταν κάτω από τέτοιες περιστάσεις, κατά τις οποίες προπάντων καταδιώκονταν οι Ιουδαίοι και τους θεωρούσαν ως τους κατεξοχήν στασιαστές, όταν ο Καίσαρας διέταξε όλοι να απελαύνονται. Και το ίδιο συνέβαιναν, όπως ακριβώς εάν ήθελε κάποιος να διατάξει να καθίσουν στο τιμόνι ανθρώπους, που δεν γνωρίζουν τη ναυτική τέχνη, και ούτε έχουν δει θάλασσα, να κυβερνήσουν αυτοί το πλοίο και ναυμαχήσουν, κατά τη στιγμή που η θάλασσα από παντού προβάλλει τεράστια κύματα, το σκότος κατακυριεύει όλο τον αέρα, τα ναυάγια συμβαίνουν το ένα μετά το άλλο, όλοι οι συνταξιδιώτες επάνω στο πλοίο στασιάζουν, τα θηρία αναδύονται από κάτω και μαζί με τα κύματα καταβροχθίζουν όσους βρίσκονται πάνω στο πλοίο, και κεραυνοί πέφτουν, και πειρατές υπάρχουν, και από τους ταξιδιώτες ο ένας επιβουλεύεται τον άλλο κα στόλος άπειρος στον αριθμό βαδίζει εναντίον τους με μεγάλη πολεμική παράταξη, αυτοί χρησιμοποιώντας ένα μόνο πλοιάριο, που έτσι ακριβώς ταράσσεται, όπως προανέφερα, να προσπαθούν να τον βυθίσουν και να τον κυριεύσουν. Καθόσον μισούνταν από τους εθνικούς, σαν Ιουδαίοι που ήσαν, αλλά και από τους Ιουδαίους λιθοβολούνταν, επειδή τάχα έρχονταν σε αντίθεση με τους νόμους τους, και πουθενά δεν μπορούσαν να σταθούν.
Έτσι παντού ήσαν γκρεμοί και σκόπελοι και εμπόδια, και στις πόλεις, και στις χώρες και στις οικίες, και ο καθένας τους πολεμούσε και στρατηγοί και άρχοντες και ιδιώτες και όλα τα έθνη και όλοι οι λαοί, και επικρατούσε τέτοια ταραχή που δεν είναι δυνατόν να περιγραφεί με λόγια. Καθόσον ήταν πάρα πολύ μισητό το γένος των Ιουδαίων στην εξουσία των Ρωμαίων, επειδή δημιουργούσαν σε αυτούς άπειρες δυσκολίες. Και ούτε και από αυτό εμποδίστηκε το κήρυγμα, αλλά η μεν πόλη λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε, και άπειρα κακά υπέστησαν οι κάτοικοί της, οι δε απόστολοι που κατάγονταν από εκεί, θέσπιζαν νέους νόμους και κυριαρχούσαν και επί των Ρωμαίων.
Ω, πόσο νέα και παράδοξα πράγματα! Αναρίθμητες μυριάδες Ιουδαίων υποδούλωσαν τότε οι Ρωμαίοι και δεν κατόρθωσαν να υποτάξουν δώδεκα άντρες γυμνούς που μάχονταν άοπλοι εναντίον τους. Ποιος λόγος θα μπορέσει να παραστήσει αυτό το θαύμα; Καθόσον δύο πράγματα πρέπει να υπάρχουν σε αυτούς που διδάσκουν, να είναι αξιόπιστοι και να αγαπώνται από τους μαθητές τους. Και επιπλέον μαζί με όλα αυτά, τα λεγόμενά τους να γίνονται εύκολα αποδεκτά και να μη λαμβάνουν μέρος στις ταραχές και τους θορύβους. Τότε όμως συνέβαιναν εντελώς τα αντίθετα· διότι ούτε αξιόπιστοι φαίνονταν να είναι, και από εκείνους που θεωρούνταν ότι ήσαν αξιόπιστοι απομάκρυναν αυτούς που είχαν παρασυρθεί. Δεν αγαπώνταν, αλλά και μισούνταν, και από αυτούς που τους αγαπούσαν τους απομάκρυναν, και από τις συνήθειές τους και από τα πάτρια και από τους νόμους. Τα προστάγματά τους πάλι παρουσιάζουν μεγάλη δυσκολία, ενώ αυτά από τα οποία απομακρύνονταν ήσαν γεμάτα από πολλή ηδονή.
Πολλούς κινδύνους και θανάτους και οι ίδιοι υπέμεναν και αυτοί που πίστευαν σε αυτούς, και μαζί με όλα αυτά ο καιρός εκείνος παρουσίαζε πολλή δυσκολία, διότι ήταν γεμάτος από πολέμους, θορύβους και ταραχή, ώστε και εάν δεν υπήρχε τίποτε από όσα ελέχθησαν, ικανά ήσαν αυτά να τους διαταράξουν. Είναι κατάλληλη στιγμή να πούμε: «Τίς λαλήσει τὰς δυναστείας τοῦ Κυρίου, ἀκουστὰς ποιήσει πάσας τὰς αἰνέσεις αὐτοῦ;(: Ποιος είναι δυνατόν να διηγηθεί τα θαυμαστά έργα της δυνάμεως του Κυρίου, να διαλαλήσει και να κάνει ακουστές σε όλο τον κόσμο τις δοξολογίες που Του πρέπουν;)» [Ψαλμ.105,2]· διότι αν οι πρόγονοι αυτών δεν υπάκουσαν στον Μωυσή και μετά από τα θαύματά του εξαιτίας του πηλού και της πλινθοποιίας, αυτούς που καθημερινά φονεύονταν και σφάζονταν και έπασχαν τα πιο φοβερά πράγματα, Ποιος τους έπεισε να απομακρυνθούν από την ήσυχη ζωή τους, και αντίθετα να προτιμήσουν αντί αυτής την επικίνδυνη αυτή και γεμάτη από αίματα και θανάτους ζωή, και όλα αυτά τη στιγμή που ήσαν αλλόφυλοι αυτοί προς τους οποίους κήρυτταν και παντού υπήρχαν πάρα πολλοί εχθροί;
Διότι ας μην οδηγήσει κανείς στα έθνη και σε πόλεις και δήμους, αυτόν που μισείται από όλους όσους κατοικούν στην οικία, αλλά σε μικρή οικία και δι’ αυτού ας προσπαθήσει και να συλλάβει τα αγαπητά πρόσωπα τον πατέρα, τη γυναίκα και τα παιδιά. Άραγε δεν θα συμβεί να οδηγηθεί βίαια έξω από την οικία πριν ακόμη ανοίξει το στόμα του; Και αν δημιουργεί στην οικία ταραχή και διαμάχη μεταξύ γυναικός και ανδρός, άραγε δεν θα τον φονεύσουν δια λιθοβολισμού πριν ακόμη ανεβεί το κατώφλι της εξώθυρας; Αν πάλι είναι και άξιος περιφρονήσεως, και είναι δυσβάστακτα αυτά που προστάσσει και παραγγέλλει αυτούς που κάνουν τρυφηλή ζωή να κάνουν ευσεβή ζωή, και μαζί με όλα αυτά έχει να αγωνιστεί προς πολύ περισσότερους και ισχυροτέρους του, δεν είναι ολοφάνερο ότι θα καταστραφεί εξ ολοκλήρου;
Αλλά όμως αυτό που είναι αδύνατον να συμβεί σε μία οικία, αυτό το κατόρθωσε ο Χριστός σε ολόκληρη την οικουμένη οδηγώντας τους ιατρούς της οικουμένης μέσα σε αυτήν διαμέσου κρημνών και καμίνων και φαράγγων και σκοπέλων και ξηράς και θαλάσσης, από τα οποία επολεμείτο. Και αν θέλεις αυτά να τα μάθεις σαφέστερα, εννοώ την πείνα, τις επιδημίες, τους σεισμούς και τις άλλες τραγωδίες, διάβασε τη σχετική με αυτά ιστορία του Ιωσήπου, και όλα θα τα γνωρίσεις με ακρίβεια. Για τον λόγο αυτό και ο Ίδιος έλεγε: «Μελλήσετε δὲ ἀκούειν πολέμους καὶ ἀκοὰς πολέμων· ὁρᾶτε μὴ θροεῖσθε· δεῖ γὰρ πάντα γενέσθαι, ἀλλ᾿ οὔπω ἐστὶ τὸ τέλος(:πρόκειται λοιπόν να ακούτε πολέμους και ειδήσεις για πολέμους που θα γίνονται σε άλλες χώρες. Προσέχετε, μην αναστατώνεστε νομίζοντας ότι αυτά είναι σημάδια που προαναγγέλλουν το τέλος˙ διότι σύμφωνα με τις βουλές της θείας πρόνοιας πρέπει όλα αυτά να γίνουν, αλλά ακόμη δεν είναι ούτε το τέλος του κόσμου, ούτε η καταστροφή της Ιερουσαλήμ και του ναού της, που προεικονίζει και προτυπώνει τη συντέλεια του κόσμου)», και: «ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος, οὗτος σωθήσεται (:εκείνος όμως που θα δείξει υπομονή μέχρι το τέλος των δοκιμασιών αυτών, αυτός και μόνο θα σωθεί)»[Ματθ.24,6].
Και επειδή τους είδε να ατονούν και να παραλύουν από τον φόβο, ακούγοντας τα λόγια Του αυτά, τους ενθαρρύνει και πάλι, λέγοντας ότι και αν μύρια συμβούν, πρέπει να κηρυχτεί το Ευαγγέλιο «ἐν ὅλῃ τῇ οἰκουμένῃ εἰς μαρτύριον πᾶσι τοῖς ἔθνεσι, καὶ τότε ἥξει τὸ τέλος(:σε όλη την οικουμένη, για να είναι το κήρυγμα αυτό έλεγχος για όλα τα έθνη, όσα δεν θα πιστέψουν, ώστε να μην μπορούν να προφασιστούν ότι δεν προσφέρθηκε και σ’ αυτούς το ευαγγέλιο. Και τότε θα έλθει το τέλος του κόσμου, του οποίου εικόνα και προτύπωση θα είναι το επικείμενο τέλος των Ιεροσολύμων)»[Ματθ.24,14].
Είδες ποια ήταν η κατάσταση των πραγμάτων τότε και πόσο πολύμορφος ήταν ο πόλεμος; Και ότι όλα αυτά συνέβαιναν στην αρχή, τότε που κατεξοχήν χρειάζεται κάθε μεγάλο έργο μεγάλη ησυχία; Ποια λοιπόν ήταν η κατάσταση αυτής; Διότι τίποτε δεν εμποδίζει να επαναλάβω και πάλι τα ίδια. Πρώτος πόλεμος ήταν αυτός που προερχόταν από τους απατεώνες· διότι λέγει: «θα έλθουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες». Δεύτερος ήταν ο πόλεμος εκ μέρους των Ρωμαίων· διότι λέγει: «προσέξατε όταν ακούσετε πολέμους». Τρίτος πόλεμος ήταν αυτός που προκαλεί την πείνα. Τέταρτος αυτός που δημιουργεί τις επιδημίες και πείνα. Τέταρτος αυτός που δημιουργεί τις επιδημίες και τους σεισμούς. Πέμπτος των θλίψεων: «θα σας παραδώσουν σε βασανιστήρια». Έκτος: «θα μισείστε από όλους». Έβδομος: «θα παραδώσουν ο ένας τον άλλο και θα μισήσουν»· εδώ εννοεί εμφύλιο πόλεμο. Έπειτα θα έλθουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες. Τέλος «θα ψυχρανθεί η αγάπη», πράγμα που είναι αιτία όλων των κακών. Είδες μύρια είδη πολέμων νέα και παράδοξα; Αλλά όμως μετά από αυτούς και άλλους πολύ περισσότερους(καθόσον στον εμφύλιο ήταν αναμιγμένος και ο πόλεμος εκ μέρους των συγγενών) το κήρυγμα επεκράτησε σε όλη την οικουμένη· διότι λέγει: «θα κηρυχτεί το Ευαγγέλιο σε όλο τον κόσμο».
Πού είναι λοιπόν εκείνοι που αντιτάσσουν στα δόγματα της Εκκλησίας της τύχης την εξουσία και την ανακύκληση των καιρών; Διότι ποιος ποτέ έως τώρα ανέφερε, ότι παρουσιάστηκε άλλος Χριστός, ότι συνέβη παρόμοιο γεγονός; Μολονότι βέβαια ψευδόμενοι λέγουν πολλά άλλα, ότι πέρασαν δέκα μυριάδες ετών, αλλά αυτό ούτε και να το φανταστούν μπορούν. Ποια λοιπόν ανακύκληση θα μπορούσατε να αναφέρετε; Διότι ούτε Σόδομα, ούτε Γόμορρα, ούτε άλλος κατακλυσμός έγινε ποτέ. Μέχρι πότε θα αστειεύεστε, ομιλώντας περί ανακυκλήσεως και τύχης;
«Πώς», λοιπόν, αναρωτιέται ίσως κάποιος, «βγαίνουν σωστά πολλά από όσα ειπώθηκαν;» Επειδή εσύ ερήμωσες τον εαυτό σου από τη βοήθεια του Θεού και τον πρόδωσες, και τον τοποθέτησες έξω από τη θεία πρόνοια, για τον λόγο αυτόν όπως θέλει ο δαίμονας σου αλλάζει τα πράγματα και τα μεταβάλλει. Αλλά όμως δεν συμβαίνει το ίδιο και με τους αγίους ή καλύτερα ούτε και με εμάς τους αμαρτωλούς που μισούμε υπερβολικά αυτούς· διότι αν και ακόμη ο βίος μας δεν είναι ανεκτός, αλλά επειδή, με τη χάρη του Θεού, τηρούμε τις αλήθειες των δογμάτων με πολλή ακρίβεια, είμαστε ανώτεροι από τη διαβολική δολιότητα. Άλλωστε δε τι τέλος πάντων είναι αυτή η τύχη; Τίποτε άλλο παρά αδικία και σύγχυση και το να οδηγούνται όλα κατά τύχη· μάλλον δε και όχι μόνον τυχαία, αλλά και χωρίς λογική σειρά.
«Και εάν δεν υπάρχει τύχη», θα πει κάποιος, «πώς ο τάδε πλουτίζει; Πώς ο τάδε είναι πτωχός;» Δεν γνωρίζω· διότι κατ’ αρχήν θα σου πω αυτό, για να σε διδάξω να μην περιεργάζεσαι τα πάντα, ούτε να παρασύρεσαι εύκολα από εδώ και από εκεί· διότι ούτε επειδή αγνοείς αυτό, είσαι υποχρεωμένος να φαντάζεσαι τα ανύπαρκτα. Είναι προτιμότερο να αγνοείς καλώς, παρά να μαθαίνεις εσφαλμένως· διότι, ο μεν ένας, επειδή δεν γνωρίζει την αιτία, γρήγορα δεν γνωρίζει την πραγματική αιτία και φαντάζεται την ανύπαρκτη, δεν θα μπορέσει εύκολα να παραδεχτεί την πραγματική αιτία, αλλά χρειάζεται αυτός πολύ κόπο και ιδρώτα, ώστε να αναιρέσει την προηγούμενη εσφαλμένη γνώμη του. Καθόσον σε πλάκα καθαρά εύκολα κάποιος θα μπορούσε να γράψει ό,τι θέλει, σε γραμμένη όμως δεν γίνεται αυτό κατά το ίδιον τρόπο· διότι πρέπει προηγουμένως να σβήσει αυτά που γράφτηκαν κακώς. Και με τους ιατρούς πάλι εκείνος που τίποτε δεν προσφέρει είναι καλύτερος από εκείνον που προξενεί βλάβες. Και εκείνος που οικοδομεί επάνω σε σαθρά θεμέλια είναι χειρότερος από εκείνον που δεν οικοδομεί καθόλου, όπως ακριβώς πάλι και το χωράφι που δεν έχει αγκάθια είναι κατά πολύ καλύτερο από εκείνο που έχει.
Ας μην τρέχουμε λοιπόν για να τα μάθουμε όλα, αλλά ας ανεχόμαστε και να αγνοούμε μερικά, ώστε όταν βρούμε διδάσκαλο, να μην τον υποβάλουμε σε διπλό κόπο· μάλιστα δε πολλοί πολλές φορές, που ήσαν αθεράπευτα ασθενείς, έμειναν πεσμένοι, απλώς και μόνο επειδή πίστεψαν στα πονηρά δόγματα· διότι δεν χρειάζεται ίδιος ιδρώτας να ξεριζώσεις πρώτα εκείνα που κακώς φύτρωσαν, και τότε να σπείρεις και να φυτεύσεις σε καθαρό χωράφι· διότι στην πρώτη περίπτωση πρέπει πρώτα να εκριζώσεις τα πρώτα και τότε να σπείρεις άλλα, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η ακοή είναι προετοιμασμένη.Από πού λοιπόν ο τάδε πλουτίζει; Θα σου απαντήσω λοιπόν. Άλλοι μεν διότι τους τον δίνει ο Θεός, και άλλοι πάλι απέκτησαν πλούτο επειδή τους το επέτρεψε ο Θεός. Αυτή λοιπόν είναι η εξήγηση με σύντομα και απλά λόγια.
«Τι λοιπόν;» θα πει κάποιος· «ο Θεός κάνει τον πόρνο να πλουτίζει και τον μοιχό και αυτόν που έχει εταίρες και εκείνον που κάνει κακή χρήση της περιουσίας του;» Δεν τον κάνει ο Θεός, αλλά τον ανέχεται να πλουτίζει. Και είναι η απόσταση πάρα πολύ άπειρη μεταξύ του να δίνει και του να ανέχεται. Για ποιο λοιπόν λόγο τέλος πάντων το επιτρέπει αυτό; Διότι δεν ήλθε ακόμη ο καιρός της κρίσεως για να λάβει ο καθένας ανάλογα με την αξία του. Διότι τι υπάρχει χειρότερο από εκείνον τον πλούσιο, που δεν έδινε ούτε τα ψίχουλα στον Λάζαρο;[βλ. Λουκά 16,19 κ.ε.]. Και όμως ήταν αθλιότερος από όλους· διότι δεν αξιώθηκε ούτε σταγόνας νερού, και αυτό συνέβη προπάντων γι' αυτό και μόνο, διότι ήταν σκληρός όταν ζούσε μέσα στα πλούτη του. Καθόσον εάν υπάρχουν δύο κακοί, που δεν απήλαυσαν εδώ τα ίδια στη γη, αλλά ο μεν ένας ήταν πλούσιος, ο δε άλλος πτωχός, δεν θα τιμωρηθούν εκεί όμοια, αλλά η τιμωρία του πλουσίου θα είναι χειρότερη.
Βλέπεις λοιπόν και αυτόν που υποφέρει χειρότερα επειδή απόλαυσε εδώ στη γη τα αγαθά; Και εσύ λοιπόν, όταν δεις κάποιον να πλουτίζει με αδικίες και να ευημερεί, στέναξε, δάκρυσε, καθόσον ο πλούτος αυτός προσθέτει σε αυτόν κόλαση· διότι όπως ακριβώς εκείνοι που διέπραξαν πολλά αμαρτήματα και δεν θέλουν να μετανοήσουν, θησαυρίζουν για τον εαυτό τους θησαυρό οργής [Ρωμ.2,5: «κατὰ δὲ τὴν σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις σεαυτῷ ὀργὴν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς καὶ ἀποκαλύψεως καὶ δικαιοκρισίας τοῦ Θεοῦ(: και σύμφωνα με τη σκληρότητα και την αμετανόητη καρδιά σου, που δεν συγκινείται από την τόση καλοσύνη του Θεού, μαζεύεις εναντίον του εαυτού σου θησαυρούς οργής, που θα εξαπολυθούν εναντίον σου την ημέρα που θα ξεσπάσει η θεία οργή και θα αποκαλυφθεί η δίκαιη κρίση του Θεού)»], έτσι και εκείνοι που εδώ δεν τιμωρούνται και απολαμβάνουν πλούσια αγαθά, θα υποστούν μεγαλύτερη τιμωρία.
Και γι' αυτό, εάν θέλεις, θα σου αναφέρω παράδειγμα όχι μόνο από τα μέλλοντα αλλά και από την παρούσα ζωή· διότι ο μακάριος Δαβίδ, όταν έκαμε την αμαρτία εκείνη, τη σχετική με την Βηρσαβεέ, και ελεγχόταν από τον προφήτη, γι' αυτό προπάντων κατηγορούνταν αυστηρότερα, διότι αν και απήλαυσε πολλών ευεργεσιών, έγινε τέτοιος. Άκουσε λοιπόν τον Θεό που τον κατηγόρησε γι' αυτό· «ἐγώ εἰμι ὁ χρίσας σε εἰς βασιλέα ἐπὶ Ἰσραήλ, καὶ ἐγώ εἰμι ἐῤῥυσάμην σε ἐκ χειρὸς Σαοὺλ καὶ ἔδωκά σοι τὸν οἶκον τοῦ κυρίου σου καὶ ἔδωκά σοι τὸν οἶκον Ἰσραὴλ καὶ Ἰούδα· καὶ εἰ μικρόν ἐστι, προσθήσω σοι κατὰ ταῦτα. τί ὅτι ἐφαύλισας τὸν λόγον Κυρίου τοῦ ποιῆσαι τὸ πονηρὸν ἐν ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ; τὸν Οὐρίαν τὸν Χετταῖον ἐπάταξας ἐν ῥομφαίᾳ καὶ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ ἔλαβες σεαυτῷ εἰς γυναῖκα καὶ αὐτὸν ἀπέκτεινας ἐν ῥομφαίᾳ υἱῶν Ἀμμών(:Εγώ είμαι Εκείνος που σε έχρισα βασιλέα του ισραηλιτικού λαού, και Εγώ είμαι Εκείνος ο οποίος σε γλύτωσα από τα χέρια του Σαούλ. Και σου έδωσα όλη την περιουσία του Σαούλ και όλους τους Ισραηλίτες τους έθεσα υπό την εξουσία σου. Εάν όλες αυτές οι ευεργεσίες ήσαν λίγες, εγώ μπορούσα και είχα την πρόθεση να προσθέσω και άλλες περισσότερες. Γιατί όμως εσύ καταφρόνησες και κατεξευτέλισες τον νόμο του Κυρίου, ώστε να διαπράξεις αυτό το κακό ενώπιον των οφθαλμών Του; Εσύ φόνευσες τον Ουρία τον Χετταίο με μαχαίρι και πήρες τη γυναίκα του ως δική σου γυναίκα· διότι εσύ έδωσες διαταγή και ενήργησες εσκεμμένα για να φονευτεί αυτός από τη ρομφαία των Αμμωνιτών)» [Β΄Βασ.12,7-9].
Δεν είναι βέβαια για όλα τα αμαρτήματα οι ίδιες τιμωρίες, αλλά πολλές και διάφορες και είναι ανάλογα με την ηλικία, τα πρόσωπα που διαπράττουν αυτές, τα αξιώματα αυτών, τη σύνεσή τους και από πολλά άλλα, πολύ περισσότερα. Και για να γίνει σαφέστερο αυτό που λέω, ας φέρουμε εμπρός μας ένα αμάρτημα, την πορνεία, και πρόσεξε πόσες διαφορετικές τιμωρίες βρίσκω, όχι από μόνος μου, αλλά από τις θείες Γραφές. Πόρνευσε κάποιος πριν να δοθεί ο νόμος; Τότε διαφορετικά τιμωρείται. Και αυτό το φανέρωσε ο Παύλος: «ὅσοι γὰρ ἀνόμως ἥμαρτον, ἀνόμως καὶ ἀπολοῦνται· καὶ ὅσοι ἐν νόμῳ ἥμαρτον, διὰ νόμου κριθήσονται(:και γι΄αυτό όσοι αμάρτησαν χωρίς να έχουν λάβει γραπτό νόμο, αυτοί θα καταδικαστούν σε απώλεια χωρίς να έχουν κατήγορο τον νόμο αυτό. Και όσοι αμάρτησαν ενώ είχαν λάβει γραπτό νόμο, αυτοί θα κριθούν με βάση τον νόμο αυτόν)» [Ρωμ.2,12].
Πόρνευσε κάποιος που είναι ιερέας; Λόγω του αξιώματός του θα αυξηθεί κατά πολύ περισσότερο η τιμωρία του. Για τον λόγο αυτόν βέβαια οι μεν άλλες θυγατέρες φονεύονταν όταν πόρνευαν, οι θυγατέρες όμως των ιερέων κατακαίονταν, πράγμα με το οποίο ο νομοθέτης ήθελε να δηλώσει με πολλή περίσσεια, πόση μεγάλη τιμωρία αναμένει τον ιερέα που διαπράττει αυτό το αμάρτημα· διότι εάν τη θυγατέρα ζήτησε να τιμωρηθεί αυστηρότερα, επειδή είναι θυγατέρα ιερέως, πολύ περισσότερο αυστηρότερα θα τιμωρηθεί αυτός ο ίδιος ο ιερέας. Πορνεύτηκε κάποια πλούσια και κάποια πτωχή; Πάλι και εδώ θα υπάρξει διαφορά. Και αυτό γίνεται φανερό από όσα προηγουμένως είπαμε για τον Δαβίδ. Πόρνευσε κάποιος μετά τον ερχομό του Χριστού; Αν δεν βαπτιστεί και αποθάνει, θα τιμωρηθεί αυστηρότερα από όλους τους πόρνους. Πόρνευσε άλλος μετά το βάπτισμά του; Εδώ καμία πλέον παρηγορία δεν απομένει για το αμάρτημα.
Και αυτό το ίδιο θέλοντας να δηλώσει ο Παύλος, έλεγε: «Ἀθετήσας τις νόμον Μωϋσέως χωρὶς οἰκτιρμῶν ἐπὶ δυσὶν ἢ τρισὶ μάρτυσιν ἀποθνήσκει· πόσῳ δοκεῖτε χείρονος ἀξιωθήσεται τιμωρίας ὁ τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ καταπατήσας καὶ τὸ αἷμα τῆς διαθήκης κοινὸν ἡγησάμενος, ἐν ᾧ ἡγιάσθη, καὶ τὸ Πνεῦμα τῆς χάριτος ἐνυβρίσας;(:διότι όταν κανείς παραβεί τον μωσαϊκό νόμο και την παράβασή του αυτήν τη βεβαιώσουν δύο ή τρεις μάρτυρες, αυτός θανατώνεται χωρίς επιείκεια· πόση χειρότερη τιμωρία νομίζετε ότι αξίζει εκείνος που ποδοπάτησε περιφρονητικά τον Υιό του Θεού και νόμισε ως αίμα συνηθισμένου και κοινού ανθρώπου το Αίμα με το οποίο επικυρώθηκε η Νέα Διαθήκη, με το οποίο μάλιστα και αυτός ο ίδιος αγιάστηκε, και εξύβρισε και περιφρόνησε το Άγιο Πνεύμα που μας προσφέρει τη χάρη του;)»[Εβρ.10,28-29].
Πόρνευσε τώρα κάποιος ιερώμενος; Αυτή κατεξοχήν είναι η μεγαλύτερη από όλες τις αμαρτίες. Είδες πόσες διαφορές υπάρχουν για ένα και μόνο αμάρτημα; Άλλη είναι η τιμωρία πριν από τον Νόμο, άλλη η μετά από τον Νόμο, άλλη η του ιερωμένου, η της πλουσίας και της πτωχής, η της κατηχουμένης και της πιστής, η του ιερέως. Μεγάλη επίσης είναι η διαφορά και ανάλογα με τη σύνεση του αμαρτάνοντος· διότι: «ἐκεῖνος δὲ ὁ δοῦλος, ὁ γνοὺς τὸ θέλημα τοῦ κυρίου ἑαυτοῦ καὶ μὴ ἑτοιμάσας μηδὲ ποιήσας πρὸς τὸ θέλημα αὐτοῦ, δαρήσεται πολλάς(:και γενικότερα για κάθε δούλο ισχύει αυτός ο κανόνας: Εκείνος ο δούλος που γνώρισε το θέλημα του κυρίου του και δεν ετοίμασε ούτε έκανε αυτό που θέλει ο κύριός του, θα δεχθεί πολλές μαστιγώσεις και θα τιμωρηθεί αυστηρά, διότι συνειδητά παρέβη το θέλημα του κυρίου του)» [Λουκά 12,47]. Και εκείνος που αμαρτάνει μετά από τόσα και τέτοια παραδείγματα, είναι άξιος μεγαλύτερης τιμωρίας. Για τον λόγο αυτόν λέγει: «ἦλθε γὰρ πρὸς ὑμᾶς Ἰωάννης ἐν ὁδῷ δικαιοσύνης, καὶ οὐκ ἐπιστεύσατε αὐτῷ· οἱ δὲ τελῶναι καὶ αἱ πόρναι ἐπίστευσαν αὐτῷ· ὑμεῖς δὲ ἰδόντες οὐ μετεμελήθητε ὕστερον τοῦ πιστεῦσαι αὐτῷ(:διότι ήλθε σε σας ο Ιωάννης κηρύττοντας την οδό της αρετής, τον ενάρετο τρόπο ζωής και συμπεριφοράς, κι όμως δεν πιστέψατε σε αυτόν. Οι τελώνες όμως και οι πόρνες πίστεψαν σ’ αυτόν. Κι εσείς, ενώ τους είδατε να πιστεύουν, ούτε καν ύστερα μεταμεληθήκατε, ώστε να πιστέψετε σ’ αυτόν)»[Ματθ.21,32], αν και απολαύσατε πολλής ευεργεσίας.
Για τον λόγο αυτόν και την Ιερουσαλήμ την ονειδίζει με τους λόγους: «Ἱερουσαλὴμ Ἱερουσαλήμ, ἡ ἀποκτείνουσα τοὺς προφήτας καὶ λιθοβολοῦσα τοὺς ἀπεσταλμένους πρὸς αὐτήν! ποσάκις ἠθέλησα ἐπισυνάξαι τὰ τέκνα σου ὃν τρόπον ὄρνις τὴν ἑαυτῆς νοσσιὰν ὑπὸ τὰς πτέρυγας, καὶ οὐκ ἠθελήσατε!(: Ιερουσαλήμ, Ιερουσαλήμ, ταλαίπωρη και αξιοθρήνητη πόλη! Εσύ που σκοτώνεις τους προφήτες και λιθοβολείς εκείνους που σου στέλνει ο Θεός! Πόσες φορές θέλησα να συμμαζέψω τα παιδιά σου με τη στοργή που έχει η κλώσσα καθώς μαζεύει το πλήθος των μικρών πουλιών της κάτω από τις φτερούγες της! Και δεν θελήσατε!)» [Λουκά 13,34].
Και το να κάνει κανείς τρυφηλή ζωή, δηλαδή το αμάρτημα το σχετικό με τον Λάζαρο. Αλλά και από τον τόπο το αμάρτημα γίνεται βαρύτερο, πράγμα που για να το δηλώσει ο Κύριος έλεγε: «ὅπως ἔλθῃ ἐφ᾿ ὑμᾶς πᾶν αἷμα δίκαιον ἐκχυνόμενον ἐπὶ τῆς γῆς ἀπὸ τοῦ αἵματος Ἄβελ τοῦ δικαίου ἕως τοῦ αἵματος Ζαχαρίου υἱοῦ Βαραχίου, ὃν ἐφονεύσατε μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου(:για να πέσει επάνω σας η ευθύνη και η καταδίκη για κάθε δίκαιο αίμα που χύθηκε άδικα στη γη, από το αίμα του δικαίου Άβελ έως το αίμα του Ζαχαρία του γιου του Βαραχία, που τον σκοτώσατε ανάμεσα στο ναό και το θυσιαστήριο, κι έτσι γίνατε ένοχοι όχι μόνο του εγκλήματος του φόνου, αλλά και της ασεβούς βεβηλώσεως του ναού, τον οποίο βάψατε με αίμα ανθρώπου δικαίου)»[Ματθ.23,35].
Αλλά και από την ποιότητα των ίδιων των αμαρτημάτων· «οὐ θαυμαστὸν ἐὰν ἁλῷ τις κλέπτων, κλέπτει γὰρ ἵνα ἐμπλήσῃ τὴν ψυχὴν πεινῶν(:δεν είναι καθόλου παράδοξο να συλληφθεί κανείς την ώρα που κλέπτει, διότι κλέπτει επειδή πεινά, για να χορτάσει την κοιλιά του)» [Παρ.6,30]. Και πάλι: «καὶ ἔλαβες τοὺς υἱούς σου καὶ τὰς θυγατέρας σου, ἃς ἐγέννησας, καὶ ἔθυσας αὐτὰ αὐτοῖς εἰς ἀνάλωσιν, ὡς μικρὰ ἐξεπόρνευσας(: πήρες τους υιούς σου και τις θυγατέρες σου, τις οποίες γέννησες, και τις πρόσφερες θυσία ολοκαυτώματος στα είδωλα. Είναι λοιπόν μικρή αυτή η αποστασία και η παρασπονδία σου; Αυτό ξεπερνά κάθε πορνεία και βδελυγμία σου)» [Ιεζ.16,20]. Αλλά εξαρτάται ακόμη και από τα πρόσωπα· «ἐὰν ἁμαρτάνων ἁμάρτῃ ἀνὴρ εἰς ἄνδρα, καὶ προσεύξονται ὑπὲρ αὐτοῦ πρὸς Κύριον· καὶ ἐὰν τῷ Κυρίῳ ἁμάρτῃ, τίς προσεύξεται ὑπὲρ αὐτοῦ;(:εάν ένας άνθρωπος φταίξει απέναντι ενός άλλου, είναι δυνατόν να προσευχηθούν άλλοι για τον φταίχτη και να ζητήσουν συγχώρηση από τον Κύριο γι’ αυτόν. Εάν όμως κανείς αμαρτήσει απέναντι του Κυρίου, ποιος είναι εκείνος ο οποίος θα προσευχηθεί γι’αυτόν;)» [Α΄Βασ.2,25].
Και όταν κανείς υπερβαίνει τους πολύ χειρότερους ως προς τη ραθυμία, πράγμα το οποίο κατηγορεί ο Θεός μέσω του Ιεζεκιήλ με τους λόγους: «ἀνθ᾿ ὧν ἡ ἀφορμὴ ὑμῶν ἐκ τῶν ἐθνῶν τῶν κύκλῳ ὑμῶν καὶ ἐν τοῖς νομίμοις μου οὐκ ἐπορεύθητε καὶ τὰ δικαιώματά μου οὐκ ἐποιήσατε, ἀλλ᾿ οὐδὲ κατὰ τὰ δικαιώματα τῶν ἐθνῶν τῶν κύκλῳ ὑμῶν οὐ πεποιήκατε(:από δική σας αιτία, επειδή δηλαδή αμαρτήσατε εσείς περισσότερο από τα άλλα γύρω έθνη και δεν τηρήσατε τους νόμους μου, αλλά ούτε καν και σύμφωνα με τους νόμους των γύρω σας εθνών δεν ζήσατε και δεν πράξατε)»[Ιεζ.5,7]. Και όταν κανείς σωφρονιστεί ούτε και με τα παραδείγματα των άλλων: «Είδε την αδελφή της», λέγει, «και τη δικαιολόγησε». Και όταν απολαύσει μεγαλύτερη φροντίδα. Διότι λέγει: «οὐαί σοι, Χοραζίν, οὐαί σοι, Βηθσαϊδά· ὅτι εἰ ἐν Τύρῳ καὶ Σιδῶνι ἐγενήθησαν αἱ δυνάμεις αἱ γενόμεναι ἐν ὑμῖν, πάλαι ἂν ἐν σάκκῳ καὶ σποδῷ καθήμεναι μετενόησαν. πλὴν λέγω ὑμῖν, Τύρῳ καὶ Σιδῶνι ἀνεκτότερον ἔσται ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως ἢ ὑμῖν(:Αλίμονο σου, Χοραζίν, αλίμονό σου, Βηθσαϊδά˙ διότι αν στην Τύρο και τη Σιδώνα, που ήταν ειδωλολατρικές πόλεις φημισμένες για την κακία τους, είχαν γίνει τα μεγάλα θαύματα που έγιναν σε σας, από καιρό οι κάτοικοί τους θα είχαν μετανοήσει. Και θα εξωτερίκευαν τη συντριβή για τις αμαρτίες τους φορώντας σάκο για ένδυμα και ρίχνοντας στάχτη πάνω στα κεφάλια τους.Σας φαίνεται υπερβολικό αυτό. Αλλά σας λέω ότι την ημέρα της κρίσεως οι κάτοικοι της Τύρου και Σιδώνας θα υποστούν ελαφρότερη τιμωρία από σας)»[Ματθ.11,21-22]· για τον λόγο αυτόν, θα δειχτεί μεγαλύτερη ανοχή για την Τύρο και τη Σιδώνα, παρά για την πόλη εκείνη.
Είδες τέλεια ακρίβεια, και όλοι που κάνουν τα ίδια αμαρτήματα ότι δεν τιμωρούνται κατά τον ίδιο τρόπο; Καθόσον και όταν απολαύσουμε τη μακροθυμία του Θεού, και δεν κερδίσουμε τίποτε, βαρύτερα θα τιμωρηθούμε. Και αυτό το δηλώνει ο Παύλος με τους λόγους: «κατὰ δὲ τὴν σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις σεαυτῷ ὀργὴν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς καὶ ἀποκαλύψεως καὶ δικαιοκρισίας τοῦ Θεοῦ(: και σύμφωνα με τη σκληρότητα και την αμετανόητη καρδιά σου, που δεν συγκινείται από την τόση καλοσύνη του Θεού, μαζεύεις εναντίον του εαυτού σου θησαυρούς οργής, που θα εξαπολυθούν εναντίον σου την ημέρα που θα ξεσπάσει η θεία οργή και θα αποκαλυφθεί η δίκαιη κρίση του Θεού)» [Ρωμ.2,5].
Γνωρίζοντας λοιπόν όλα αυτά, ας μη σκανδαλιζόμαστε, ούτε να ταρασσόμαστε από τίποτε από όσα συμβαίνουν, ούτε να επιβάλλουμε στον εαυτό μας τη ζάλη των λογισμών, αλλά υποχωρώντας εμπρός στην ακατανόητη πρόνοια του Θεού, ας φροντίζουμε για την αρετή και ας αποφεύγουμε την κακία, με τη χάρη και τη φιλανθρωπία του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, δια του οποίου και μετά του Οποίου στον Πατέρα ανήκει δόξα, συγχρόνως και στο άγιο Πνεύμα, τώρα και στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
- Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, ομιλία ΟΕ΄, πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1990, τόμος 11Α, σελίδες 577-595.
- Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
- Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
- Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
- Π.Τρεμπέλα, Το Ψαλτήριον με σύντομη ερμηνεία(απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τρίτη, Αθήνα 2016.
- http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
- http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
- http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
