σύμφωνα με το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο
[Υπομνηματισμός στα εδάφια Ματθ. 27,45-56]
«Ἀπὸ δὲ ἕκτης ὥρας σκότος ἐγένετο ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἕως ὥρας ἐνάτης. περὶ δὲ τὴν ἐνάτην ὥραν ἀνεβόησεν ὁ ᾿Ιησοῦς φωνῇ μεγάλῃ λέγων· ἠλὶ ἠλί, λιμᾶ σαβαχθανί; τοῦτ᾿ ἔστι, Θεέ μου Θεέ μου, ἱνατί με ἐγκατέλιπες; τινὲς δὲ τῶν ἐκεῖ ἑστώτων ἀκούσαντες ἔλεγον ὅτι ᾿Ηλίαν φωνεῖ οὗτος. καὶ εὐθέως δραμὼν εἷς ἐξ αὐτῶν καὶ λαβὼν σπόγγον πλήσας τε ὄξους καὶ περιθεὶς καλάμῳ ἐπότιζεν αὐτόν. οἱ δὲ λοιποὶ ἔλεγον· ἄφες ἴδωμεν εἰ ἔρχεται ᾿Ηλίας σώσων αὐτόν
(:και από τις δώδεκα το μεσημέρι έγινε σκοτάδι σ’ όλη τη γη έως τις τρεις το απόγευμα. Και στις τρεις το απόγευμα φώναξε ο Ιησούς με φωνή μεγάλη και είπε: “Ηλί, ηλί, λιμά σαβαχθανί;”. Η φράση αυτή σημαίνει: “Θεέ μου, Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;” Μερικοί μάλιστα από εκείνους που στέκονταν εκεί και δεν γνώριζαν την αραμαϊκή γλώσσα, όταν το άκουσαν αυτό έλεγαν ότι αυτός φωνάζει τον Ηλία. Κι αμέσως ένας απ’ αυτούς έτρεξε και πήρε ένα σφουγγάρι, κι αφού το βούτηξε στο ξίδι, το τύλιξε σ’ ένα καλάμι και προσπαθούσε να του δώσει να πιει Οι υπόλοιποι όμως έλεγαν: Άφησε να δούμε εάν θα έλθει ο Ηλίας να τον σώσει.)»[Ματθ.27,45-49].Αυτό είναι το σημείο, το οποίο όταν στο παρελθόν ζητούσαν υποσχέθηκε να τους δώσει λέγοντας: «Γενεὰ πονηρὰ καὶ μοιχαλὶς σημεῖον ἐπιζητεῖ, καὶ σημεῖον οὐ δοθήσεται αὐτῇ εἰμὴ τὸ σημεῖον Ἰωνᾶ τοῦ προφήτου(:Γενιά πονηρή και μοιχαλίδα, που πρόδωσε την πίστη της προς τον ουράνιο Νυμφίο, επιμένει να ζητά θαύμα που να δείχνει ξεκάθαρα την αποστολή μου. Αλλά τέτοιο θαύμα δεν θα της δοθεί, παρά το θαύμα που προτυπωνόταν και προεικονιζόταν από το θαύμα του Ιωνά του προφήτη)»[Ματθ.12,39], εννοώντας τη σταύρωση και τον θάνατο και την ταφή και την ανάσταση.
Άλλος πάλι φανερώνοντας τη δύναμη του σταυρού έλεγε: «ὅταν ὑψώσητε τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου, τότε γνώσεσθε ὅτι ἐγώ εἰμι, καὶ ἀπ᾿ ἐμαυτοῦ ποιῶ οὐδέν, ἀλλὰ καθὼς ἐδίδαξέ με ὁ πατήρ μου, ταῦτα λαλῶ(:όταν υψώσετε πάνω στον σταυρό τον υιό του ανθρώπου, τότε θα μάθετε ότι εγώ είμαι ο μόνος Σωτήρας, και ότι τίποτε απολύτως δεν κάνω από τον εαυτό μου, αλλά συμφωνώ απολύτως με τον Πατέρα μου. Και για να σας μιλήσω σύμφωνα με όσα συμβαίνουν μεταξύ των ανθρώπων, ώστε να με καταλάβετε καλύτερα, σας προσθέτω: Όπως με δίδαξε ο Πατέρας μου, έτσι μιλάω και αυτά ακριβώς λέω)» [Ιω.8,28]. Αυτό λοιπόν που εννοεί είναι το εξής: «όταν με σταυρώσετε και νομίσετε ότι μου έχετε επιβληθεί, τότε ακριβώς θα γνωρίσετε τη δύναμή μου»· διότι μετά τη σταύρωση καταστράφηκε η πόλη, καταργήθηκαν τα ιουδαϊκά ήθη και έθιμα, έχασαν τη ζωή και την ελευθερία τους, το κήρυγμα ήκμασε, στα πέρατα της οικουμένης εξαπλώθηκε ο λόγος του σταυρού. Η ξηρά και η θάλασσα, τόσο η κατοικούμενη όσο και η ακατοίκητη, διακηρύσσουν διαρκώς τη δύναμή Του.
Και αυτά λοιπόν εννοεί και εκείνα που συνέβησαν κατά τη στιγμή της σταυρώσεως· διότι πράγματι αυτά έγιναν κατά πολύ πιο θαυμαστό τρόπο όταν καρφωνόταν επάνω στον σταυρό παρά όταν βάδιζε στη γη. Και δεν ήταν μόνο γι΄αυτό το παράδοξο, αλλά και διότι έγινε από τον ουρανό, αυτό το οποίο ζητούσαν, και μάλιστα σε ολόκληρη την οικουμένη, πράγμα το οποίο ουδέποτε άλλοτε στο παρελθόν είχε συμβεί, παρά μόνο στην Αίγυπτο, όταν επρόκειτο να τελεστεί το Πάσχα. Και τούτο διότι και εκείνα ήσαν προτύπωση αυτών. Και πρόσεξε πότε γίνεται. Στο μέσο της ημέρας, για να το μάθουν όλοι όσοι κατοικούν στη γη· όταν σε ολόκληρη την οικουμένη ήταν μέρα, πράγμα το οποίο ήταν αρκετό να τους επιστρέψει, όχι μόνο με το μέγεθος του θαύματος, αλλά και διότι συνέβη στην κατάλληλη στιγμή.
Διότι έγινε μετά από όλες τις πράξεις της μέθης και της παράνομης διακωμωδήσεως, όταν απέβαλαν τον θυμό, όταν έπαψαν να γελούν, όταν χόρτασαν να κοροϊδεύουν και είπαν όλα όσα ήθελαν να πουν. Παρουσιάζει το σκοτάδι τότε, μήπως έστω και έτσι, αφού άφησαν την οργή, ωφεληθούν από το θαύμα· διότι από το να κατεβεί από τον Σταυρό, αυτό ήταν περισσότερο άξιο θαυμασμού, το να κάνει αυτά ευρισκόμενος επάνω στον Σταυρό· διότι, είτε πίστευαν ότι τα έκανε Εκείνος, έπρεπε να πιστέψουν και να φοβηθούν, είτε πίστευαν ότι δεν τα έκανε Εκείνος, αλλά ο Πατήρ, και πάλι έπρεπε να συγκινηθούν βαθέως· διότι το σκοτάδι εκείνο ήταν ενέργεια οργής για όσα είχαν αποτολμηθεί.
Και το ότι δεν ήταν έκλειψη, αλλά οργή και αγανάκτηση, δεν φαίνεται μόνο από αυτά, αλλά και από τη διάρκεια· διότι παρέμεινε για τρεις ώρες, ενώ η έκλειψη γίνεται εντός ελαχίστου χρονικού διαστήματος· και τη γνωρίζουν εκείνοι που την είδαν, διότι συνέβη και στη δική μας γενεά. «Και πώς δεν θαύμασαν όλοι», θα ρωτήσει κανείς, «ούτε πίστεψαν ότι είναι Θεός;». Επειδή το γένος των ανθρώπων τότε διακατεχόταν από πολλή νωθρότητα και κακία. Και το θαύμα αυτό ένα ήταν και αφού έγινε, αμέσως πέρασε και κανείς δεν φρόντισε να ερευνήσει την αιτία, διότι είναι μεγάλη η πρόληψη στην ασέβεια και η συνήθεια. Έτσι, ούτε γνώριζαν ποια ήταν η αιτία του φαινομένου, ίσως μάλιστα και να νόμιζαν ότι τούτο είχε γίνει από έκλειψη ή από κάποια άλλη αιτία φυσική.
Και γιατί απορείς για τους εθνικούς οι οποίοι δεν γνώριζαν τίποτε, ούτε επιδίωξαν να μάθουν εξαιτίας της πολλής αδιαφορίας τους, τη στιγμή κατά την οποία εκείνοι που βρίσκονταν σε αυτήν την ίδια την Ιουδαία, ύστερα από τόσα θαύματα, εξακολουθούσαν να Τον υβρίζουν, μολονότι τους έδειχνε καθαρά ότι Εκείνος το είχε κάνει αυτό; Για τον λόγο αυτόν άλλωστε ομιλεί και μετά από αυτό, για να μάθουν ότι ακόμη ζει και ότι Αυτός το έκανε για να γίνουν και από αυτό επιεικέστεροι. Και λέγει: «Ἠλὶ ἠλί, λιμᾶ σαβαχθανί;», για να δουν ότι μέχρι την τελευταία πνοή Του τιμά τον Πατέρα και δεν είναι αντίθεος. Για τον λόγο αυτόν και έβγαλε αυτήν την προφητική φωνή, επιβεβαιώνοντας μέχρι την τελευταία ώρα την Παλαιά Διαθήκη. Μάλιστα όχι μόνο προφητική, αλλά και εβραϊκή φωνή, για να τους φανεί γνωστή και καταφανής. Και γενικά με όλα δείχνει τη συμφωνία Του προς Εκείνον που Τον γέννησε.
Αλλά κοίτα και από αυτό την ασέλγεια και την ακολασία και τη μωρία τους. Νόμισαν, λέγει ο ευαγγελιστής, ότι καλεί τον Ηλία και αμέσως Τον πότισαν ξύδι. Ενώ άλλος προσήλθε και τρύπησε την πλευρά Του με λόγχη. Τι άλλο θα μπορούσε να γίνει περισσότερο παράνομο και θηριώδες, από αυτούς των οποίων η μανία έφτασε μέχρι τέτοιου σημείου, ώστε να εξυβρίζουν ακόμη και νεκρό σώμα; Εσύ όμως κάνε μου τη χάρη να προσέξεις τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τις παρανομίες τους για τη δική μας σωτηρία· διότι μετά από την πληγή Εκείνου, ανέβλυσαν από εκεί οι πηγές της σωτηρίας μας.
«Ὁ δὲ ᾿Ιησοῦς πάλιν κράξας φωνῇ μεγάλῃ ἀφῆκε τὸ πνεῦμα(:και ο Ιησούς, αφού πάλι φώναξε με δυνατή φωνή, άφησε μόνος Του και θεληματικά την ψυχή Του να φύγει από το σώμα Του)»[Ματθ.27,50]. Αυτό είναι εκείνο που έλεγε ότι «οὐδεὶς αἴρει αὐτὴν ἀπ᾿ ἐμοῦ, ἀλλ᾿ ἐγὼ τίθημι αὐτὴν ἀπ᾿ ἐμαυτοῦ· ἐξουσίαν ἔχω θεῖναι αὐτήν, καὶ ἐξουσίαν ἔχω πάλιν λαβεῖν αὐτήν· ταύτην τὴν ἐντολὴν ἔλαβον παρὰ τοῦ πατρός μου(:κανείς δεν έχει τη δύναμη να πάρει τη ζωή μου και να με θανατώσει εάν δεν το θελήσω Εγώ. Αλλά εγώ από μόνος μου την παραδίδω. Έχω εξουσία να προσφέρω τη ζωή μου, και έχω εξουσία πάλι να την πάρω πίσω. Αυτή την εντολή πήρα από τον Πατέρα μου, να θυσιάσω τη ζωή μου πάνω στον σταυρό και να την πάρω πάλι με την Ανάσταση. Έτσι θα αναδειχθώ ο αιώνιος αρχιερεύς και μεσίτης για τη σωτηρία των προβάτων μου)» [Ιω.10,18]. Γι'αυτό άλλωστε φώναξε, για να φανεί ότι ο θάνατος γίνεται με τη δική Του εξουσία. Ο ευαγγελιστής Μάρκος λοιπόν λέγει ότι ο Πιλάτος απόρησε πώς πέθανε τόσο γρήγορα[Μάρκ. 15,44: «ὁ δὲ Πιλᾶτος ἐθαύμασεν εἰ ἤδη τέθνηκε, καὶ προσκαλεσάμενος τὸν κεντυρίωνα ἐπηρώτησεν αὐτὸν εἰ πάλαι ἀπέθανε(:Ο Πιλάτος μάλιστα έμεινε έκπληκτος κι απόρησε που τόσο γρήγορα είχε κιόλας πεθάνει ο Ιησούς. Κι αφού προσκάλεσε τον εκατόνταρχο, τον ρώτησε εάν είχε ώρα πολλή που πέθανε)»και ότι ο εκατόνταρχος για τον λόγο αυτόν κυρίως πίστεψε, διότι πέθανε με εξουσία[Μάρκ.15,39: «Ἰδὼν δὲ ὁ κεντυρίων ὁ παρεστηκὼς ἐξ ἐναντίας αὐτοῦ ὅτι οὕτω κράξας ἐξέπνευσεν, εἶπεν· ἀληθῶς ὁ ἄνθρωπος οὗτος υἱὸς ἦν Θεοῦ(:και ο εκατόνταρχος που στεκόταν απέναντί Του, όταν είδε μαζί με τα άλλα έκτακτα σημεία που συνέβησαν και ότι ο Ιησούς ξεψύχησε όχι από εξάντληση, όπως πέθαιναν οι σταυρωμένοι, αλλά αφού έβγαλε δυνατή φωνή, που δεν έδειχνε κανένα σημείο θανάτου, είπε: “Αληθινά, ο άνθρωπος αυτός ήταν Υιός Θεού”)»].
Αυτή η φωνή έσχισε το παραπέτασμα του ναού και άνοιξε τα μνημεία και έκανε έρημο τον ναό. Το έκανε δε αυτό όχι για να δείξει ασέβεια προς τον ναό- διότι πώς θα το έκανε αυτό, Αυτός που λέγει: «καὶ τοῖς τὰς περιστερὰς πωλοῦσιν εἶπεν· ἄρατε ταῦτα ἐντεῦθεν· μὴ ποιεῖτε τὸν οἶκον τοῦ πατρός μου οἶκον ἐμπορίου(:και σ’ εκείνους που πουλούσαν τα περιστέρια είπε: “Σηκώστε τα από εδώ. Μην μετατρέπετε το σπίτι του Πατέρα μου σε εμπορικό κατάστημα”)»; [Ιω.2,16], αλλά για να δείξει ότι αυτοί είναι ανάξιοι ακόμη και του να μένουν εκεί, όπως ακριβώς και όταν παρέδωσε τον ναό στους Βαβυλωνίους. Αλλά αυτά δεν έγιναν μόνο για τον λόγο αυτόν. Ό,τι έγινε ήταν και μια προφητεία της μελλοντικής ερημώσεως του ναού, και της μεταθέσεώς Tου προς τα ανώτερα και υψηλότερα, και της δυνάμεώς Tου.
Μαζί δε με αυτά, φανέρωνε τον εαυτό Του και με εκείνα που ακολούθησαν, με την ανάσταση των νεκρών, με τη συσκότιση του φωτός, με την αλλοίωση των στοιχείων της φύσεως. Διότι επί μεν της εποχής του Ελισαίου ένας νεκρός όταν ήλθε σε επαφή με νεκρό αναστήθηκε[Δ΄Βασιλ. 13,21], αυτούς δε τώρα τους ανέστησε φωνή, ενώ το σώμα βρισκόταν επάνω στον Σταυρό. Άλλωστε και εκείνα ήσαν προτυπώσεις αυτού· διότι εκείνο έγινε για να πιστευτεί αυτό. Και δεν ανίστανται μόνο, αλλά σχίζονται και οι πέτρες και σείεται η γη, για να αντιληφθούν ότι και αυτός μπορούσε να τους ακρωτηριάσει και να τους σχίσει· διότι Εκείνος που έσχισε τις πέτρες και σκότισε την οικουμένη, πολύ περισσότερο θα μπορούσε να κάνει τα ίδια σε εκείνους, εάν βέβαια ήθελε. Δεν θέλησε όμως, αλλά αφού εκδήλωσε την οργή του στα στοιχεία της φύσεως, εκείνους θέλησε να τους σώσει από επιείκεια.
Αλλά δεν ελάττωσαν τη μανία τους· διότι ο φθόνος και η ζήλεια, δεν υποχωρούν εύκολα. Τότε μεν λοιπόν συμπεριφέρονταν με αναισχυντία προς τα ίδια τα φαινόμενα. Έπειτα δε από αυτά, όταν αναστήθηκε ενώ ο τάφος ήταν εσφραγισμένος και τον φύλασσαν στρατιώτες, έδωσαν και αργύρια, για να διαφθείρουν και άλλους και να διαψεύσουν το κήρυγμα της Αναστάσεως.
Μην απορείς λοιπόν, αν και τότε έδειχναν αγνωμοσύνη, αφού ούτως ή άλλως ήσαν διατεθειμένοι να δείχνουν αναισχυντία προς όλα. Πρόσεξε μόνο εκείνο, πόσο μεγάλα θαύματα έκανε, άλλα μεν από τον ουρανό, άλλα δε επάνω στη γη και άλλα μέσα στον ναό, δείχνοντας αφενός μεν την αγανάκτησή Του, αφετέρου δε ότι τα άβατα θα γίνουν βατά και ο ουρανός θα ανοίξει και τα πράγματα θα μετατεθούν στα αληθινά Άγια των Αγίων.
Και εκείνοι μεν έλεγαν: «Εάν είναι βασιλιάς του Ισραήλ, ας κατεβεί από τον Σταυρό», ενώ Αυτός δείχνει ότι είναι ολόκληρης της οικουμένης βασιλιάς. Επίσης εκείνοι έλεγαν: «Εσύ που γκρεμίζει τον ναό αυτόν και σε τρεις μέρες τον ανοικοδομείς», Αυτός δε δείχνει ότι ο ναός θα ερημωθεί ολοκληρωτικά. Πάλι, αυτοί μεν έλεγαν: «Άλλους έσωσε, αλλά δεν μπορεί να σώσει τον εαυτό του», Αυτός δε παραμένοντας επάνω στον Σταυρό, έδειχνε αυτό με πολλή αφθονία στα σώματα των δούλων· διότι εάν το να εξέλθει ο Λάζαρος από τον τάφο μετά από τέσσερις ημέρες ήταν σπουδαίο, πολύ σπουδαιότερο ήταν να εμφανιστούν ζωντανοί όλοι μαζί οι νεκροί από πολλών ετών, πράγμα το οποίο ήταν σημείου της μελλοντικής αναστάσεως· διότι «καὶ τὰ μνημεῖα ἀνεῴχθησαν καὶ πολλὰ σώματα τῶν κεκοιμημένων ἁγίων ἠγέρθη(:και τα μνημεία που ήταν στους βράχους που σχίσθηκαν, άνοιξαν, και από τα μνημεία που άνοιξαν τη στιγμή εκείνη, πολλά σώματα των πεθαμένων αγίων αναστήθηκαν, όταν μετά από τρεις ημέρες αναστήθηκε πρώτος ο Χριστός)», λέγει, «καὶ ἐξελθόντες ἐκ τῶν μνημείων, μετὰ τὴν ἔγερσιν αὐτοῦ εἰσῆλθον εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν καὶ ἐνεφανίσθησαν πολλοῖς (:κι αφού βγήκαν από τα μνημεία μετά την ανάστασή Του, μπήκαν στην αγία πόλη και εμφανίστηκαν σε πολλούς)»[Ματθ.27,52].Για να μη νομιστεί δηλαδή ότι το γεγονός είναι φανταστικό, εμφανίζονται ενώπιον πολλών στην πόλη.
Ακόμη και ο εκατόνταρχος τότε δόξαζε τον Θεό λέγοντας: «Ὁ δὲ ἑκατόνταρχος καὶ οἱ μετ᾿ αὐτοῦ τηροῦντες τὸν ᾿Ιησοῦν, ἰδόντες τὸν σεισμὸν καὶ τὰ γενόμενα ἐφοβήθησαν σφόδρα λέγοντες· ἀληθῶς Θεοῦ υἱὸς ἦν οὗτος(:ο εκατόνταρχος εξάλλου κι εκείνοι που μαζί του φύλαγαν τον Ιησού, όταν είδαν το σεισμό και όσα έγιναν, φοβήθηκαν πολύ κι έλεγαν: Πράγματι αυτός ήταν υιός Θεού)». «Και τα πλήθη δε που είχαν έλθει για να δουν το θέαμα, επέστρεφαν χτυπώντας τα στήθη τους». Τόσο μεγάλη ήταν η δύναμη του Εσταυρωμένου, ώστε ύστερα από τόσους χλευασμούς και διακωμωδήσεις και πειράγματα, και ο εκατόνταρχος να συγκινηθεί βαθιά και ο όχλος. Μερικοί μάλιστα λένε ότι και μαρτύρησε ο εκατόνταρχος αυτός, αφού ανδρώθηκε στην πίστη ύστερα από αυτά[Λουκά 23,47-48: «ἰδὼν δὲ ὁ ἑκατόνταρχος τὸ γενόμενον ἐδόξασε τὸν Θεὸν λέγων· ὄντως ὁ ἄνθρωπος οὗτος δίκαιος ἦν. καὶ πάντες οἱ συμπαραγενόμενοι ὄχλοι ἐπὶ τὴν θεωρίαν ταύτην, θεωροῦντες τὰ γενόμενα, τύπτοντες ἑαυτῶν τὰ στήθη ὑπέστρεφον(:όταν ο εκατόνταρχος είδε αυτό που έγινε, το σκοτάδι δηλαδή και το σεισμό, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο ο Χριστός ως άνθρωπος που όριζε τη ζωή του παρέδωσε το πνεύμα Του στον Πατέρα Του, δόξασε τον Θεό με την ομολογία αυτή και είπε: “Πραγματικά αυτός ο άνθρωπος ήταν δίκαιος και ήταν αληθινό αυτό που έλεγε ότι είναι ο Υιός του Θεού”. Αλλά και όλα τα πλήθη του λαού που είχαν μαζευτεί εκεί από περιέργεια για να δουν το θέαμα αυτό της θανατικής εκτελέσεως, όταν είδαν αυτά που έγιναν, γύριζαν πίσω στην πόλη χτυπώντας τα στήθη τους, για να εκδηλώσουν έτσι τη λύπη τους και τη μετάνοιά τους)».
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
• https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/08/in-matthaeum.pdf
• Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, ομιλία ΠΘ΄(επιλεγμένα απόσπασματα), πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1979, τόμος 12, σελίδες 375-381 αντίστοιχα.
• Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Άπαντα των αγίων Πατέρων, Ιωάννου Χρυσοστόμου έργα, τόμος 69, σελ. 176-177 και σελ.190-193:
http://users.sch.gr/aiasgr/Paterika_keimena/Eurethrio/Agios_Iwannhs_o_Xrusostomos_Apanta.htm
• http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
• Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία,εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
• Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
• Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
• http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
• http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm