Αυτοπροορίζεσαι
«Λέμε ότι ο Θεός είναι παντογνώστης. Γνωρίζει τα πάντα. Τα παρελθόντα, τα παρόντα, και τα μέλλοντα. Επομένως ξέρει καλά και εκείνα που τα κάνη ο άνθρωπος στο μέλλον. Και η πρόγνωση του Θεού βγαίνει πάντοτε αληθινή. Αυτό δεν είναι δεσμευτικό της ελευθερίας του ανθρώπου; Μπορεί να κάνει διαφορετικά από εκείνα που γνωρίζει ο Θεός; “Ένα παράδειγμα, ο Θεός προείπε την προδοσία του Ιούδα. Και ο Ιούδας πράγματι πρόδωσε το Χριστό. Ήταν δυνατόν ο Ιούδας να κάνει διαφορετικά και να διαψεύσει την προδοσία του θεού; Βεβαίως όχι. Τότε που είναι η ελευθερία του ανθρώπου;»
Είναι ερωτήματα που θέτουν πολλοί. ‘Αν πράγματι ο πρόγνωση του Θεού εξαναγκάζει τον άνθρωπο χωρίς να το θέλη, τότε ο άνθρωπος έχει ευθύνη; Ασφαλώς όχι. Το συμπέρασμα αυτό δεν είναι σωστό γιατί στηρίζεται σε λάθος συλλογισμό. Γιατί; Ο άνθρωπος δεν πράττει, δεν εξαναγκάζεται να πράξη, συμφώνα με την πρόγνωση του Θεού, αλλά ο Θεός προγνωρίζει σύμφωνα με τις πράξεις του ανθρώπου. Δηλαδή πράττει ο άνθρωπος όχι επειδή προγνωρίζει ο Θεός, αλλά προγνωρίζει ο Θεός, διότι θα πράξη ο άνθρωπος. Αν διαφορετικά έπραττε ο άνθρωπος, διαφορετική θα ήταν και η πρόγνωση του Θεού για αυτόν. Με άλλα λόγια αυτά που στο μέλλον εμείς ελεύθερα θα κάνουμε τα προγνωρίζει ο Θεός.
Ασφαλώς είναι δύσκολο να καταλάβουμε τη σχέση της προγνώσεως του Θεού και της ελευθερίας του ανθρώπου. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα. Ο αστρονόμος παρακολουθεί τις τροχιές και τις ταχύτητες των αστέρων. Κάνει διάφορους υπολογισμούς και μας λέει, πως την τάδε ώρα ακριβώς, θα γίνη έκλειψη σελήνης. Και πράγματι γίνεται. Και το ερώτημα: Η έκλειψη έγινε επειδή την προείπε ο αστρονόμος ή την προείπε ο αστρονόμος επειδή θα γινόταν;
Δεύτερο παράδειγμα. Ο γιατρός παρακολουθεί την κατάσταση του αρρώστου. Βλέπει ότι η αρρώστια επιδεινώνεται, η κατάσταση χειροτερεύει απελπιστικά και ο γιατρός με τα δεδομένα που εχει λεει: Ο ασθενής είναι ζήτημα αν θα έχει δυο ημέρες ζωή. Και γίνεται έτσι. Λοιπόν θα πούμε, πως η αιτία του θανάτου ήταν η πρόγνωση του γιατρού; Η θα πούμε, πως αιτία της προγνώσεως του γιατρού ήταν η κατάσταση του αρρώστου;
Αυτό λοιπόν που σε περιορισμένα γεγονότα και σε περιορισμένα χρονικά όρια κάνει ο άνθρωπος, το κάνει ο άπειρος Θεός στον τέλειο βαθμό. Ο άνθρωπος φυσικά εχει μικρή δυνατότητα προγνώσεως και δεν αποκλείεται σε μερικές περιπτώσεις να πέσει έξω. Ο Θεός έχει άπειρη πρόγνωση χωρίς ποτέ η πρόγνωση του να αποτελή την αναγκαστική αιτία των πράξεων του ανθρώπου. Ο Ιούδας, όπως αναφέρει Πατέρας της Εκκλησίας, «ούκ επειδή προώρισται παρέδωκεν, αλλ’ επειδή παρέδωκεν προώρισται». Δηλαδή δεν παρέδωσε τον Χριστό, επειδή είχε προοριστεί από το θεό, αλλά αυτός ελεύθερα θα παρέδινε το Χριστό, για αυτό και προορίστηκε για το απαίσιο αυτό έργο.
Ο διάσημος ιεροκήρυκας Ηλίας Μηνιάτης χρησιμοποιεί μια εικόνα πολύ εκφραστική: «Αληθινά ο Θεός σε προβλέπει ή εις τον παράδεισον ή εις την κόλασιν, ‘αλλά μάθε από τούτο τι ακολουθεί. Εμείς όταν είμαστε εμπρόσθεν εις τον καθρέφτην, καθώς είμαστε έτσι φαινόμαστε. Αν είμαστε εύμορφοι, φαινόμαστε εύμορφοι, αν άσχημοι, άσχημοι. Τέτοιας λογής εμπρόσθεν εις την καθαρότατην πρόγνωσιν του Θεού, καθώς είμαστε έτσι φαινόμαστε, ή γραμμένοι με λαμπρούς χαρακτήρες εις το βιβλίον της ζωής, ή σημαδεμένοι εις το δυστυχές βιβλίον του θανάτου. Αν είμαστε δίκαιοι, εις τον χορόν των σωζόμενων δικαίων, αν είμαστε αμαρτωλοί εις το κατάλογον των κατακρίτων αμαρτωλών. Ο καθρέπτης εξομοιώνεται με την όψιν μας και την πρόγνωση του Θεού εξομοιώνεται με την προαίρεση μας. Είναι νόημα του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης: “ ‘Η δικαία τοῦ Θεοῦ κρίσις ταῖς ἡμετέραις διαθέσεσιν ἐξομοιοῦται͵ οἷά περ ἂν τὰ παρ΄ ἡμῶν ᾖ͵ τοιαῦτα ἡμῖν ἐκ τῶν ἰδίων παρέχουσα”.
»Και καθώς ο καθρέπτης, όπου δείχνει τον εύμορφον και τον άσχημον, δεν κάνει τον εύμορφον και τον άσχημον, έτσι η πρόγνωσιν του Θεού, όπου φαίνεται ο προορισμένος δια τον παράδεισον και ο κατακεκριμένος δια την κόλασιν, ούτε ετούτον κάνει να σωθή, ούτε εκείνον να κολασθή. Η πρόγνωσις του Θεού, λέγουσιν οι θεολόγοι, είναι απλώς θεωρητική και όχι πραγματική· όπου θέλει να είπή: όχι διατί σε προβλέπει ο Θεός σωσμένον, σώζεσαι· ή διατί σε προβλέπει κολασμένον κολάζεσαι· μα διατί με τα καλά σου έργα συνεργώντας εις την χάριν του Θεού έχεις να σωθής, ο Θεός σε προβλέπει σωσμένον· ή διατί με τα κακά σου έργα, αποφεύγοντας την χάριν του Θεού έχεις να κολασθής, ο Θεός σε προβλέπει κολασμένον. Καθώς όχι διατί επρόβλεπε την προδοσία του Ιούδα, ο Ιούδας επρόδωσε τον Χριστόν, μα διατί ο Ιούδας έμελλε να προδώσει τον Χριστόν, ο Χριστός επρόβλεπε την προδοσία του Ιούδα». Και προσθέτει: «Σήμερα κάνεις την αμαρτίαν; Ο Θεός σε προορίζει διά την κόλασιν. Αύριο επανόρθωσες με γνήσια μετάνοια; Ο Θεός σε προορίζει διά τον Παράδεισον. Κατ ουσίαν λοιπόν αύτοπροοριζεσαί».
Η πρόγνωση του Θεού
«Ο άνθρωπος μπορεί να κάνη διαφορετικά από αυτά που έχει ορίσει και προγνώσει ο Θεός; Ο απόστολος Παύλος γράφει ότι ο Θεός τον ξεχώρισε από τότε που ήταν στην κοιλιά της μάνας του. Για τον Ιούδα γνωρίζουμε πως ήταν προορισμένος να προδώσει τον Χριστό. Επομένως αν δεν υπάρχη ελευθερία εκλογής, γιατί υπάρχει καταλογισμός ευθύνης;»
Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε ελεύθερος και είναι ελεύθερος για αυτό και φέρνει την ευθύνη των πράξεων του. Η πρόγνωση του Θεού δεν είναι δεσμευτική της ελευθερίας του ανθρώπου ούτε ποτέ εκμηδενίζει το αυτεξούσιο του. Το ότι ο Θεός προγνωρίζει ή ξεχωρίζει δεν σημαίνει ότι προδικάζει η εξαναγκάζει. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και μπορεί να δεχθή ή να απορρίψει το σχέδιο του Θεού. Η πρόγνωση δηλαδή δεν ταυτίζεται με τον προορισμό και ο προορισμός δεν είναι αναγκαστικός ούτε εξαναγκαστικός. Οι πονηρές πράξεις, π.χ., και τα εγκληματικά έργα που γίνονται, δεν πραγματοποιούνται επειδή τα προέβλεψε ο Θεός. Ο Θεός τα προέβλεψε επειδή θα γινόταν.
Όπως σωστά παρατηρεί ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός: «Πρέπει να ξέρουμε ότι ο Θεός όλα τα προγνωρίζει χωρίς τα πάντα να προορίζει. Προγνωρίζει βέβαια όλα όσα εξαρτώνται από μας και όσα θα γίνουν από μας, χωρίς να τα προορίζει. Διότι δεν θέλει να γίνεται η κακία, αλλά ούτε και για την αρετή μας αναγκάζει». Ο άνθρωπος ως ελεύθερη προσωπικότης ενεργεί το καλό η το κακό, κάνοντας καλή χρήση η κατάχρηση του αυτεξουσίου του, για αυτό ακριβώς υπάρχει και ο καταλογισμός της ευθύνης, η αμοιβή ή η τιμωρία.
Αυτό ακριβώς λέει ο Άγιος Ιουστίνος ο φιλόσοφος και ο μάρτυρας: «Καὶ οὐκ ἔστιν ἡ πρόγνωσις αἰτία τοῦ μέλλοντος ἔσεσθαι, ἀλλὰ τὸ μέλλον ἔσεσθαι αἴτιον τῆς προγνώσεως· οὐ γὰρ τῇ προγνώσει ἕπεται τὸ μέλλον, ἀλλὰ τῷ μέλλοντι ἡ πρόγνωσις, καὶ οὐδαμῶς ὁ προγινώσκων αἴτιός ἐστι τοῦ μέλλοντος ἔσεσθαι. Ὥστε οὐχὶ ὁ Χριστὸς αἴτιός ἐστι τῆς προδοσίας, ἀλλ' ἡ προδοσία αἰτία τῆς τοῦ Κυρίου προγνώσεως». Η πρόγνωση λοιπόν δεν είναι η αιτία μελλοντικής πράξεως. Η πρόγνωση απλώς προλέγει την πράξη που θα γίνει. Η μελλοντική πράξη δεν πραγματοποιείται επειδή προβλέφθηκε. Προβλέφθηκε επειδή θα γινόταν. Δεν ήταν ο Χριστός αίτιος της προδοσίας του Ιούδα. Η προδοσία ήταν η αιτία της προγνώσεως.
Ο ιεροκήρυκας Ηλίας Μανιάτης δε σχετική ομιλία του προχωρεί ακόμα πιο πέρα: αν εσύ ζήσης θεάρεστα σώζεσαι. αν εσύ ζήσεις διεστραμμένα κολάζεσαι. Ο θεός προβλέπει και το ένα και το άλλο. Μα ούτε το ένα ούτε το άλλο το κάνει η πρόγνωση του Θεού. Η σώζεσαι η κολάζεσαι, το ένα από τα δυο είναι βέβαιον, μα κανένα από τα δυο δεν είναι αποφασισμένο.
»Μά εγώ θέλω να ειπώ: Πως είναι αποφασισμένον· έγινεν απόφασις ή να σωθής η να κολασθής. Δια τούτο δεν έχεις πλέον να έλθης εις την Εκκλησιαν; Δεν έχεις πλέον να δράμης είς τον πνευματικόν; Δεν έχεις πλέον να κατορθώσεις καμία χριστιανική αρετήν; Η να κάμης μετάνοιαν; Η χωρίς να ενεργήσεις πλέον από λόγου σου τίποτε, έχεις να αναμένεις την σωτηρία σου ή την κόλαση σου; Εσύ ήθελε ήσουν ο πλέον ασυλλόγιστος άνθρωπος. Κοιτάξου άλλη μια φορά εις τον καθρέπτην, σε παρακαλώ, Σήμερον είσαι υγιής και ο καθρέπτης δε δείχνει με καλών ‘όψιν, αύριο είσαι ασθενής και σε δείχνει με όψιν κακήν· παλιν ιατρευεσαι και παλι σε δειχνει με την προτεραν σου οψιν. Καθως αλλαζει εις το προσωπον η οψη σου, ετσι αλλαζει στον καθρεπτην η θεωρια σου. Ο καθρεπτης ομοιώνεται με την οψι σου. Ετσι λέγω εγώ, τωρα όπου ζής καλά ο θεος σε προοριζει για τον παραδεισο, αυριον αμαρταινεις και ο θεος σε αποφασιζει για την κόλασιν· πάλιν μετανοείς και πάλιν γίνεσαι προωρισμένος· καθώς αλλάζεις ζωήν, έτσι ο θεός αλλάζει απόφασιν. Η κρίσης του θεού ομοιώνεται με την δική μας προαίρεσιν, «ταις ημετέραις διαθεσέσιν εξομοιούται».
» Δύο μικρά παραδείγματα από την θείαν Γραφήν. Μέσα εις το πλοίον Αλεξανδρινόν έπλεεν ο μακάριος Παύλος, όταν εσύρετο δέσμιος από την Ιταλίαν. Δια να παρασταθή έμπροθεν του Καίσαρος· και ιδού έξαιφνης χειμών μέγας, άνεμος σφοδρός… κίνδυνος θανάτου πολύς και καμία ελπίδα σωτηρίας. Μα ο θεός, όπου ήθελε να φυλάξει τον δούλον Του, πέμπει έναν άγγελον να του ειπή τέτοιας λογής: Παύλε, μη φοβάσαι, ο Θεός απεφάσισε να φυλάξει όλους, όπου πλέουσιν εις την συντροφίαν σου, διά χάριν σου δεν θέλει να χαθή τινάς… Είς τοιαύτην θείαν υπόσχεσιν επήραν θάρρος οι ναύται και, βέβαιοι πως δεν χάνονται, εβουλήθησαν να παρατήσουν το πλοίον και την σκάφην να περάσωσιν εις την γην· όχι –λέγει ο Παύλος- αν ετούτοι δεν μείνωσιν εις το πλοίον, τούτο τι κάνει; Όχι· ο Θεός απεφάσισε να τους λυτρώση, μα ο Θεός θέλει και αυτοί να συνεργήσωσιν. Αν δεν μείωσιν όλοι μέσα εις το πλοίον να κάμωσιν όλοι το έργο τους, είναι χαμένοι. Χαμένοι εκείνοι τους οποιούς αποφάσισε να λυτρώσει ο Θεός; Και αλλάσει του Θεού η απόφασις; Ναι, δεν είναι άλλο: «εάν ούτοι μη μείνωσιν εν τω πλοίω υμείς σωθήναι ού δύνασθε…»
Αλλάζει γνώμη ο Θεός;
«Ξέρουμε ότι ο Θεός είναι αναλλοίωτος και αληθινός. Δεν αλλάζει. Ούτε μετανιώνει για κάτι, για να αλλάξει γνώμη. Τότε η Αγία Γραφή τον παρουσιάζει σε μερικές περιπτώσεις όπως με τους Νινευίτες και αλλού;»
Οι μεταβολές και αλλαγές είναι γνώρισμα του ανθρώπου και του υλικού κόσμου. Ο άνθρωπος αλλάζει, εξελίσσεται, διορθώνει, τροποποιεί τη σκέψη του, προοδεύει, μετανοεί για κάτι. Η συνεχής αλλαγή, η αδιάκοπη μεταβολή είναι το χαρακτηριστικό του γνώρισμα.
Δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο στο Θεό. Καμία μεταβολή και καμία αλλοίωση ποτέ δεν παρατηρείται. Είναι αιώνιος και αναλλοίωτος. Τέλειος ήταν πάντοτε, τέλειος θα είναι και στους αιώνας των αιώνων. Παντοδύναμος και παντογνώστης, πάνσοφος και πανάγαθος, ειρηνικός και μακάριος. Ούτε χάνει ούτε προσθέτει τίποτε στην άπειρη τελειότητα Του. Ο χρόνος που μεταβάλει τον υλικό κόσμο, δεν έχει καμία απόλυτος επίδραση στον άπειρο τέλειο Θεό. Το θείο θέλημα του και οι αποφάσεις του δεν αλλάζουν ποτέ.
Η Αγία Γραφή λέει ότι στον Θεό «οὐκ ἔνι παραλλαγὴ ἢ τροπῆς ἀποσκίασμα» (Ίακ. α’ 17). Δηλαδή στο Θεό δεν υπάρχει καμία αλλοίωση, καμία αλλαγή, ούτε σκιά ούτε υπόνοια της πιο μικρής και ασήμαντης μεταβολής. Και ο θεόπνευστος ψαλμωδός γράφει: «Κατ' αρχάς σύ, Κύριε, τήν γήν εθεµελίωσας, καί έργα τών χειρών σού εισιν οι αυτοί απολούνται, σύ δέ διαμένεις, και πάντες ως ιμάτιον παλαιωθήσονται, και ωσεί περιβόλαιον ελίξεις αυτούς, και αλλαγήσονται. σύ δέ ο αυτός εί, και τα έτη σου ουκ εκλείψουσι.» (Ψαλμός ρα’ 26-28).
Παραστατικές εικόνες. Από το ένα μέρος ο υλικός κόσμος, που μεταβάλλεται αδιάκοπα και αλλάζει. Από το άλλο μέρος ο αναλλοίωτος Θεός. Εσύ, Κύριε, λέει ο Ψαλμωδός, στην αρχή της δημιουργίας στήριξες την γη σαν επάνω σε γερό θεμέλιο και έργα των χειρών σου είναι οι ουρανοί. Αυτοί θα χαλάσουν και θα αλλάξουν το σημερινό τους σχήμα. Σύ όμως μένεις και θα μένεις αναλλοίωτος και αμετάβλητος. Και όλος ο κόσμος σαν ρούχο θα παλιώση και σαν εξωτερική αλλαξιά, που την φορούν οι ανθρώποι, θα τον γυρίσης και θα τον αλλάξης, ώστε να γίνη καινούριος. Σύ όμως είσαι πάντοτε ο ίδιος και τα έτη σου θα είναι και ατελείωτα.
Αναλλοίωτος, λοιπόν, ο Θεός. Γί αυτό και ότι υπόσχεται, ότι προαναγγέλλει, ότι απειλεί θα το πραγματοποιήση. Καμμία δύναμη, καμμία δυσκολία δεν μπορεί ποτέ να εμποδίση τον Θεό από την πραγματοποίηση των υποσχέσεων Του. Υποσχέθηκε την προστασία στους δικαίους, την υπεράσπιση στους αδικουμένους, την αποκατάσταση της δικαιοσύνης, τη σωτηρία για τους καλοπροαιρέτους ανθρώπους. Υποσχέθηκε τα ατίμητα αγαθά της βασιλείας των ουρανών, την αιώνια δόξα και μακαριότητα. Όλες αυτές τις υποσχέσεις Του θα τις εκπλήρωση. Γί αυτό και στην προς Εβραίους επιστολή του ο απόστολος Παύλος τονίζει: «το αμετάθετον της βουλής» του Θεού ('ς, 17). Δηλαδή οι υποσχέσεις του Θεού είναι αξιόπιστες και αμετακίνητες. Έτσι έχουμε ακλόνητη την ελπίδα, γιατί αυτή στηρίζεται στην πιστότητα του Θεού.
Για τους πιστούς σωστά όλα αυτά. Το ερώτημα όμως μένει: Δεν υπήρξαν περιστάσεις που ο Θεός άλλαξε γνώμη και απόφαση; Πώς συμβιβάζεται αυτό το αναλλοίωτο του Θεού;
Πράγματι βλέπουμε στην Αγία Γραφή, πώς υπήρξαν περιστάσεις, που ο Θεός άλλαξε γνώμη και απόφαση. Στη Νινευί, επί παραδείγματι, έστειλε τον προφήτη Ίωνά να κηρύξη την καταστροφή της πόλεως. Αλλά οι κάτοικοι μετανοούν. Αλλάξουν ζωή και ζητούν το έλεος του Θεού. Και η καταστροφή, παρά την απειλή του Θεού, δεν γίνεται. Μάταια περιμένει ό Ίωνάς να δή τον μεγάλο αφανισμό. Στενοχωρείται πού βγήκε ψεύτης και παραπονείται εναντίον του Θεού για την αλλαγή γνώμης. Και πραγματικά φαίνεται σαν να είχε αλλάξει γνώμη και απόφαση ο Θεός.
Το ερώτημα παραμένει και μια πιο προσεκτική εξέταση μας δείχνει πως στην ουσία οι άνθρωποι άλλαξαν γνώμη και ζωή. Γιατί ο Θεός θα κατέστρεφε του Νινευίτες; Θα τους κατέστρεφε για τις αμαρτίες και την αμετανοησία τους. Γιατί κατόπιν δεν τους κατέστρεψε; Διότι απλούστατα μετανοήσαν και άλλαξαν ζωή. Η δικαιοσύνη, δηλαδή, του Θεού που επέβαλε πρώτα τον αφανισμό τους, η ίδια δικαιοσύνη και ευσπλαχνία επέβαλε μετά τη συγχώρηση τους, επειδή άλλαξαν εκείνοι γνώμη και ζωή. Άρα δεν άλλαξε ο Θεός. Οι άνθρωποι άλλαξαν.
Και σε άλλες περιστάσεις η Αγία Γραφή παρουσιάζει τον Θεό να μεταμελήται, να οργίζεται κ.λ.π. Πρόκειται όμως για ανθρωποπαθείς εκφράσεις. Ανθρώπινες, δηλαδή, εκφράσεις, για να μπορέσουμε εμείς να καταλάβουμε ορισμένες ενέργειες του Θεού. Πάντως ο Θεός «ούχ άνθρωπος έστι του μετανοήσαι» (Α΄ Βασιλ. ιε΄ 29). Δεν είναι άνθρωπος να μετανοή και να αλλάξη γνώμη. «Αρνησασθαι εαυτον ου δυναται» (Β' Τιμ. β΄13). Δεν μπορεί να αρνηθή τον εαυτόν Του και τις υποσχέσεις Του. Είναι αναλλοίωτος. Αναλλοίωτος ο Θεός. Μεταβαλλόμενοι οι άνθρωποι. Τουλάχιστον η δική μας αλλαγή και μεταβολή να είναι προς το καλύτερο και προς το τελειότερο. Σ΄ αυτήν την απόφαση πρέπει να στρέφεται ο πνευματικός μας αγώνας με σταθερότητα.
(Ερωτήματα στον Ιησού Χριστό τόμος Β, Γεωργίου Μελέτη, εκδόσεις Ζωή)
