184η ομιλία στην κατηγορία
« Απαντήσεις Αποριών ».
184η ΑΠΟΡΙΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΓΚΡΑΤΕΙΑ ΣΥΖΥΓΩΝ -ΤΕΚΝΟΓΟΝΙΑ
Πρέπει οἱ σύζυγοι νά ἐγκρατεύονται; Εάν ο ένας αρνείται, τότε τί γίνεται;
α)Πρέπει οι σύζυγοι να εγκρατεύονται; Υπάρχει όριο ηλικίας; Την απόφαση την παίρνουν μόνοι τους, ή κατόπιν άδειας του πνευματικού των;
β)Η εγκράτεια των συζύγων, όταν αυτοί είναι σε νεαρά ηλικία, θεωρείται αμαρτία και αποφυγή από την τεκνογονία;
γ)Είναι αμαρτία, μετά την τεκνογονία, να συνέρχονται οι σύζυγοι; Από ποια ηλικία οι σύζυγοι πρέπει να εγκρατεύονται;
Αντιλαμβάνεστε, είναι ενδιαφέρουσα η απορία αυτή, και ακόμη, υπάρχει μια σύγχυσις στο θέμα αυτό, επιτρέψατέ μου να πω, ακόμη και εις αυτούς τους πνευματικούς. Υπάρχει μια σύγχυσις. Βεβαίως, η Αγία Γραφή δεν λέει τίποτα. Ούτε οι Κανόνες της Εκκλησίας μας, που βγαίνουν από τους πατέρες της Εκκλησίας μας. Κι αυτοί οι Κανόνες βεβαίως απορρέουν από την Αγία Γραφή, δεν υπάρχει τίποτε από όλα αυτά, ή κάτι πολύ λίγο. Εκείνο όμως που θα είχα να πω, είναι ότι, με το πνεύμα της Αγίας Γραφής και το Πνεύμα το Άγιον, που είναι μες στην Εκκλησία , μπορεί η Εκκλησία να βλέπει, να ρυθμίζει και να απαντά εις τα θέματα αυτά.
Όπως αντιλαμβάνεστε, υπάρχει μία ελευθερία. Όπως όταν θέλουμε να βάλουμε ένα αντικείμενο μέσα σ' ένα κουτί, δεν θα είναι, θα λέγαμε, οι πλευρές του αντικειμένου, ίσα- ίσα, τσίμα-τσίμα με το κουτί, αλλά …ε, πιο μικρό από το κουτί, να υπάρχει ένας τρόπος κινήσεως του αντικειμένου. Μπορούμε να βάλουμε εκεί και μερικά άλλα χαρτιά για να προσαρμόσουμε, το αντικείμενο μέσα στο κουτί. Τι θέλω να πω με αυτό; Θέλω να πω, ότι υπάρχει μία ελευθερία. Διότι, όλα τα πράγματα εάν ρυθμίζονται, ακόμη και πράγματα της εσωτερικής ζωής, ή της ζωής των συζύγων, γιατί ουσιαστικά η ζωή των συζύγων είναι εσωτερική ζωή -προσέξτε, είναι εσωτερική ζωή- στην οποία, μη σας παραξενέψει, όχι μόνο η μάνα μου και ο πατέρας μου δεν μπορούν να μπουν, αλλά ούτε και ο πνευματικός, εκτός αν ζητηθεί η βοήθεια του πνευματικού. Είναι τόσο εσωτερική η ζωή των συζύγων. Μερικοί - μερικές, λένε στους φίλους στις φίλες και σαχλαμαρίζουν, – επιτρέψατέ μου να το πω έτσι - θέματα της στενής των οικογενειακής - συζυγικής ζωής, σφάλλονται, σίγουρα, και βεβηλώνουν αυτό το εσωτερικόν της συζυγικής ζωής και αυτό το μυστήριον, – ξέρω τί είπα - αυτό το μυστήριον της συζυγικής ζωής. Ναι.
Είναι προς τιμήν της Εκκλησίας, δηλαδή προς τιμήν του Χριστιανισμού, το ότι αφήνει κάποια ελευθερία, μέσα στην οποία θα κινούνται οι σύζυγοι. Δηλαδή: Αν θα εγκρατεύονται και πόσο θα εγκρατεύονται. Αν θα κάνουν παιδιά και πόσα παιδιά θα κάνουν. Είναι δικό τους θέμα. Ακούστε τι είπα: «Είναι δικό τους θέμα»! Δεν είναι ούτε- θα το πω δεύτερη φορά, μην σας σκανδαλίζει αυτό που λέω· γιατί πιθανώς έχετε ακούσει από άλλους πνευματικούς το και το… Προσέξτε με, με γνωρίζετε πιστεύω· ουδέποτε ελευθεριάζω! Μένω πάντα, γιατί αγαπώ έτσι να είμαι, στα πλαίσια της Εκκλησίας και του λόγου του Θεού. Ουδέποτε ελευθεριάζω. Το δηλώνω αυτό.
Συνεπώς, υπάρχει μία ελευθερία, στην οποία δεν μπορεί ούτε και ο πνευματικός ακόμη να πει κάτι παραπανίσιο. Μπορεί να πει κάτι, αλλά στην τελευταία ανάλυση, ανήκει στην ελευθερία των συζύγων. Ας πούμε: «Γιατί δεν κάνετε ακόμη ένα παιδάκι;». Παράδειγμα. «Γιατί δεν κάνετε ακόμη ένα παιδάκι;». Δεν δίνουμε εντολή να κάνουν ακόμη ένα παιδάκι, αλλά λέμε: «Γιατί δεν κάνετε ακόμη ένα παιδάκι;». Νομίζω ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ του ενός και του άλλου. Δεν επεμβαίνομε. Οι σύζυγοι θα αποφασίσουν για το θέμα αυτό.
Θα μου πείτε: «Μα η αποφυγή της τεκνογονίας δεν είναι αμάρτημα;». «Μα», θα μου πείτε, «αφού υπάρχει το αμάρτημα αυτό, δεν μας αφήνετε να κοινωνήσουμε». Ορθώς! Η αποφυγή της τεκνογονίας είναι αμάρτημα. Κι άλλοτε σας το 'χω πει, σημειώστε ότι τα θέματα αυτά, συνήθως, δεν λέγονται από άμβωνος, λογαριάστε το τραπεζάκι αυτό ότι είναι ο άμβωνας της Εκκλησίας, δεν λέγονται. Υπάρχει ένα είδος σεμνοτυφίας ή στρουθοκαμηλισμού. Δεν είναι σωστό πράγμα. Θα τα πει η Εκκλησία, αλίμονο εάν δεν τα πει, ποιος θα μας τα πει αυτά όλα, όλοι εκείνοι που γράφουνε σεξολογίες; Αυτοί θα μας τα πουν; Η Εκκλησία θα πει, θα μιλήσει. «Μα, είναι ντροπή!». Πού είναι η ντροπή; Είπαμε καμία άσχημη λέξη; Θίγεται κανείς; Προσβάλλεται κανείς; Δεν νομίζω.
Αν λοιπόν δεν μιλήσει η Εκκλησία, ποιος θα μιλήσει; Και όπως λέει και ο Tihamer Toth, Ούγγρος, θαυμάσιος, έγραψε βιβλία για τη νεότητα: «Αν δεν στα πω εγώ, παιδί μου, ποιος θα σου τα πει, το πεζοδρόμιο;». Να η απάντηση! Εμείς θα μιλήσουμε. Και εκείνο που πολλάκις και πολλάκις σας έχω αναφέρει και του Ιερού Χρυσοστόμου και του Μεγάλου Βασιλείου: «καί εἰπεῖν ὀκνῶ καί σιωπᾶν οὐ βούλομαι», «και να μιλήσω, διστάζω, αλλά και να μη μιλήσω, δεν θέλω». Και το άλλο: «Οὐ βούλομαι σεμνότητι λόγων καλλωπίζεσθαι, ἀλλά σεμνούς ποιῆσαι τούς ἀκούοντας»· «δεν θέλω απλώς να ομιλώ με ωραιολογίες, αλλά ωραίους και σεμνούς να κάνω εκείνους οι οποίοι με ακούν».
Φυσικά, δεν θα μιλήσουμε κατά τρόπον, ούτε θα μιλάμε ποτέ, δόξα τω Θεώ, να προσβάλλουμε την αιδώ, την ντροπή, όχι· σεμνά θα απαντήσουμε. Αλλά θα μιλήσουμε, σε όλα αυτά τα σημεία, που οι πιστοί μας μαστίζονται από την άγνοια και δεν είναι καλό πράγμα αυτό. Μόνο, θα παρακαλέσω, ό,τι θα πούμε, αν κάτι δεν το καταλάβετε, μην το παραποιήσετε στη φαντασία σας και το πείτε πιο έξω, παραποιημένο. Γι' αυτό ο Κύριος επανειλημμένως έλεγε: «Προσέχετε πῶς ἀκούετε», «προσέχετε πώς ακούτε». Δεν το κατάλαβα κάτι; Μην το συμπληρώσει η φαντασία και το πούμε διαφορετικό. Είναι αμαρτία, δεν είναι σωστό.
Λοιπόν. Η παρεμπόδιση της συλλήψεως, ναι, είναι αμάρτημα. Και μάλιστα στη γλώσσα την εκκλησιαστική λέγεται αυνανισμός. Μην σας παραξενεύει· η παρεμπόδιση. Διότι, κατ' ακρίβειαν, αυτό έκανε ο Αυνάν, ο δευτερότοκος γιος του Ιούδα, έκανε αυτό. Επειδή είχε παντρευτεί ο μεγάλος αδελφός και πέθανε, κατά τον νόμο, και ο νόμος αυτός δεν ήταν παρά Βαβυλωνιακός νόμος· διότι ακόμη νόμος δεν δόθηκε. Τι είναι ο Ιούδας; Είναι ο εγγονός του Αβραάμ. Πριν δοθεί ο νόμος, υπήρχαν οι συνήθειες της Βαβυλώνος ή αν θέλετε, το Βαβυλωνιακό δίκαιο που είχε διατυπωθεί από τον Χαμουραμπί. Και μάλιστα, πανάρχαιο. Πανάρχαιο. Πιθανόν του 2.500 - 3000 π.Χ. Πάντως αρχαιότερο του 2.100 που έζησε ο Αβραάμ. Θεωρείται ένα από τα σοφά, θα λέγαμε, συλλογή σοφών νόμων. Ναι. Λοιπόν, έλεγε η νομοθεσία του Χαμουραμπί, κατόπιν αυτό το πράγμα, παγιώθηκε μέσα εις τον νόμο του Θεού. Μη σας κάνει εντύπωση, αν οι άνθρωποι – ειδωλολάτραι ακόμη - μπορούν να νομοθετούν και αυτά μετά να παγιώνονται μέσα σε μία νομοθεσία του Θεού, αυτά γίνονται δυνάμει της εικόνος του Θεού που υπάρχει εις τον κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα εάν είναι ειδωλολάτρης. Ανεξάρτητα. Λοιπόν, αυτό μετά παγιώθηκε. Έπρεπε να πάρει ο δευτερότοκος, εάν ήταν, εννοείται, ανύπαντρος και υποτίθεται ότι ο πρώτος δεν άφησε παιδιά, να πάρει την σύζυγο του πρώτου.
Ξέρετε, σήμερα απαγορεύεται από την χριστιανική νομοθεσία, τον ευαγγελικό νόμο, αυτό δεν επιτρέπεται. Δεν μπορείς δηλαδή να πάρεις την νύφη σου, αυτή να πάρει τον κουνιάδο της, αυτό απαγορεύεται! - Έπρεπε να πάρει ο δευτερότοκος την γυναίκα αυτή. Εν τω μεταξύ έπρεπε να κάνει παιδιά, εφόσον βεβαίως τεκνογονούσε. Σας θυμίζω εκείνον τον μύθο, μύθος είναι, που πρόβαλαν οι Σαδδουκαίοι στον Κύριο, με την γυναίκα εκείνη που είχε έναν άντρα, πέθανε ο άντρας της, την πήρε λέει ο δεύτερος, την πήρε ο τρίτος... την πήρε ο έβδομος, στείρα αυτή, δεν έκανε παιδιά. Και ρώτησαν τον Κύριο, τίνος γυναίκα θα είναι αυτή και λοιπά και λοιπά. Σας το θυμίζω για να δείτε, πώς ο δεύτερος ή ο τρίτος ή ο τέταρτος, μπορούσε να πάρει τη γυναίκα του πρώτου, αφού βέβαια πέθανε ο πρώτος ο δεύτερος και ούτω καθεξής.
Λοιπόν, το παιδί που θα γεννούσε, το πρώτο παιδί που θα γεννούσε, θα έφερε το όνομα, και μάλιστα αν ήτανε αγόρι περισσότερο, θα έφερε το όνομα του πεθαμένου πατέρα. Δηλαδή θεωρείται ότι ο πατέρας ο πρώτος, ο κανονικός, ζει, αλλά αναστήνει σπέρμα ο δεύτερος γιος, ο δεύτερος αδελφός. Έπρεπε λοιπόν το πρώτο παιδί, να πάρει το όνομα του πατέρα του και επιπλέον, να πάρει και την περιουσία του πατέρα του και όποια άλλα δικαιώματα είχε ο πεθαμένος πατέρας του. Ο δευτερότοκος, στην προκειμένη περίπτωση της ιστορίας μας ο Αυνάν, δεν ήθελε, δεν ξέρουμε γιατί, δεν ήθελε, λέγει, να αναστήσει σπέρμα στον αδερφό του. Δεν ξέρουμε γιατί. Το θέμα είναι – επί λέξει θα σας το πω, όπως το λέει η Αγία Γραφή, θα το διαβάσατε, πρέπει να το ξέρετε – «ἐξέχεεν τὸ σπέρμα ἔξω» [Γέν. 38,9]· Δηλαδή θα το λέγαμε ευσχήμως στη γλώσσα μας: «παρεμπόδιση συλλήψεως»- · «καί ἐφάνη εἰς τόν Θεόν πονηρόν –αυτό που έκανε- καί ἐθανάτωσε τόν Αὐνάν» [Γέν. 38,10] Και έχει μετά και μια παρακάτω ιστορία, δεν μας χρειάζεται, με την γυναίκα αυτή, η οποία λεγόταν, όπως θα ενθυμείσθε, Θάμαρ.
Λοιπόν. Τον τιμώρησε ο Θεός. Τι σημαίνει; Και πήρε η πράξη αυτή των συζύγων, το όνομα αυνανισμός. Κατά λέξη λοιπόν, αυνανισμός είναι αυτό και όχι, αυτό που θα έκανε ένας άγαμος άνθρωπος. Στη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων, η κατά μόνας πράξις – η οποία βεβαίως είναι απαράδεκτη, προσέξτε, είναι απαράδεκτη, η εποχή μας την κάνει παραδεκτή και μάλιστα, διαφημίζεται προς τούτο - λέγεται, θα σας πω το απαρέμφατο. Ξέρετε τα ρήματα προσφέρονται στο απαρέμφατο και στην ελληνική γλώσσα και εις την γαλλική γλώσσα και στην λατινική γλώσσα, προσφέρονται στο απαρέμφατο. Δεν ξέρω σε άλλες γλώσσες. Λοιπόν. Είναι το ρήμα «δέφεσθαι». Στην γλώσσα της Αγίας Γραφής, λέγεται, όχι με ρήμα, αλλά με ουσιαστικό, λέγεται «ακαθαρσία». Την γράφει ο Απόστολος Παύλος: [Γαλ. 5,19:«Φανερὰ δέ ἐστι τὰ ἔργα τῆς σαρκός, ἅτινά ἐστι μοιχεία, πορνεία, ἀκαθαρσία, ἀσέλγεια»].Στη γλώσσα την εκκλησιαστική και στους Πατέρες και τα λοιπά, λέγεται, απαρέμφατο πάλι, «ψηλαφᾶν»· δηλαδή «ψηλαφώ το σώμα μου με ανήθικο σκοπό».
Βλέπετε λοιπόν ότι, άλλο πράγμα είναι αυτά και άλλο πράγμα είναι ο αυνανισμός που συμβαίνει, εις τους συζύγους. Σίγουρα, για να φύγω από αυτήν όλη την ορολογία, η παρεμπόδιση της συλλήψεως είναι αμάρτημα. Γι' αυτό, πράγματι, δεν σας αφήνουμε να κοινωνείτε. Σας υποβάλλουμε σε μια άσκηση και επειδή ξέρουμε ότι όλα αυτά τα πράγματα δεν γίνονται εύκολα, λέμε, κάποιος καιρός, κάποιες μέρες εγκρατείας και μετά σας αφήνομε να κοινωνήσετε. Και μετά πάλι κάποιες μέρες, ώστε να γίνει μια προπαίδεια πνευματική πάνω σ' αυτό, για να μπορούν οι σύζυγοι να συνηθίσουνε, να μένουνε στον ευαγγελικό νόμο.
Αλλά θα μου πείτε : «Να τεκνογονήσουμε;». Ναι. «Και πόσα παιδιά θα κάνουμε;». Είπα προηγουμένως, ότι είναι προς τιμήν της Εκκλησίας, της Αγίας Γραφής, των Κανόνων της Εκκλησίας που δεν ορίζει. Δεν ορίζει. Πόσα θέλεις; Ένα; Δύο; Τρία; Τέσσερα; Δέκα; Ξέρετε ότι, για να κάνεις πολλά παιδιά, εάν δια τον πατέρα μια, για την μάνα δέκα φορές είναι ηρωισμός. Δόξα τω Θεώ είμαι άγαμος, αλλά το καταλαβαίνω. Πολύ περισσότερο πρέπει να το καταλαβαίνετε εσείς, ότι είναι ηρωισμός για μία μητέρα να γεννήσει και μόνο να γεννήσει, αλλά και να μεγαλώσει και να αναθρέψει τόσα παιδιά. Εγώ, σας το λέγω αλήθεια, υποκλίνομαι σε τέτοιες μητέρες και τέτοιους πατέρες. Προσέξτε με τι είπα: Υποκλίνομαι. Ναι. Άλλο θέμα τι είναι αγαμία, άλλο θέμα, άλλη παράγραφος. Γιατί; Διότι, είναι ένα μαρτύριο. Αν αμφιβάλλετε...
Λοιπόν. Πόσα παιδιά θα κάνουν..; Όσα θέλουν οι δύο οι σύζυγοι. Αυτοί θα αποφασίσουν. Ούτε ο Πνευματικός θα πει: «Τόσα θα κάνετε». Ξαναλέγω, δεν επεμβαίνει ο Πνευματικός, το λέω τρίτη φορά. Τότε; Λοιπόν, προσέξτε να δείτε. Μπορεί η γυναίκα γρήγορα να μη συλλαμβάνει, και να γίνουν, ένα - δύο - τρία παιδιά. Τότε, δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να συνέρχονται. Θα σας πω γιατί παρακάτω. Γιατί απλούστατα, η παρεμπόδιση της συλλήψεως είναι αμάρτημα. Αν συλλαμβάνει κάπου και που η γυναίκα, δεν σημαίνει ότι θα σταματήσουν οι σύζυγοι να συνέρχονται, αρκεί, να μην παρεμποδίσουν.
Το να συνέρχονται οι σύζυγοι δεν είναι αμάρτημα. Και δεν είναι αμάρτημα -το λέει και η Δογματική αυτό, η Ορθόδοξος Δογματική- διότι, δεν κάνουν παρεμπόδιση συλλήψεως. «Αρκεί», λέγει ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, και αυτό το βγάζει έμμεσα, διότι δεν υπάρχει κανόνας όπως σας είπα προηγουμένως, το βγάζει έμμεσα, θα σας πω από πού, «τρεις μέρες εγκράτεια». Βεβαίως, την ημέρα που θα κοινωνήσουν πρέπει να υπάρξει εγκράτεια. Προκειμένου μάλιστα να κοινωνήσουν, όλα αυτά, τρεις μέρες εγκράτεια· λέει σε μια υποσημείωση στο Πηδάλιο ο άγιος Νικόδημος. Τι σημαίνει; Σημαίνει ότι, τότε που οι Εβραίοι θα έπαιρναν τον νόμο, έδωσε εντολή ο Θεός δια του Μωυσέως, να εγκρατευθούν οι σύζυγοι τρεις ημέρες, αυτό ήταν όλο. Και λέει ο άγιος Νικόδημος: «Αφού έτσι είπε ο Θεός, τότε μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι τρεις ημέρες είναι αρκετές για να κοινωνήσουν εκείνοι που συνέρχονται».
Θα ευχόμουνα πολλοί και πολλές να λύσετε τις απορίες σας, γιατί έχετε πάντοτε απορίες στα θέματα αυτά. Εάν τώρα, – σας είπα η παρεμπόδιση είναι αμαρτία, όχι απλώς το συνέρχεσθαι, σας είπα - οι σύζυγοι αν υποτεθεί ότι δεν κάνουν παιδιά, θα πρέπει να μην συνέρχονται; Αν είναι δυνατόν. Γιατί πρέπει να συνέρχονται; Διότι υπάρχει κίνδυνος να πέσουν στην αμαρτία, είτε ο ένας, είτε ο άλλος. Γι' αυτό λέγει ο Απόστολος Παύλος στο έβδομο κεφάλαιο, στην πρώτη προς Κορινθίους επιστολή του ότι δεν θα εγκρατεύεται ο ένας, άκοντος του ετέρου. Δεν θα εγκρατεύεται ο ένας χωρίς να θέλει ο άλλος, αλλά θα υπάρχει, πώς το λέει: «εἰ μή τι ἂν ἐκ συμφώνου». Και τι λέει ακόμα- «ἵνα μὴ πειράζῃ ὑμᾶς ὁ σατανᾶς», γιατί; «Διὰ τὴν ἀκρασίαν ὑμῶν». «Για την ακράτειά σας. Για να μη σας βάζει σε πειρασμό ο σατανάς». Και λέει μάλιστα κάτι το καταπληκτικό. Η γυναίκα, – γιατί είναι μερικές γυναίκες που απωθούν, ή μερικοί άντρες που απωθούν και δημιουργούνται ποικίλα προβλήματα σχέσεων, ακόμη και βιολογικά και ψυχολογικά προβλήματα δημιουργούνται, στον έναν από τους δύο συζύγους, είναι σοβαρό το θέμα - τι λέει ο Απόστολος Παύλος; «Η γυναίκα, δεν εξουσιάζει το σώμα της, αλλά ο άνδρας». Ώστε λοιπόν το σώμα της γυναικός ανήκει στον άνδρα; Ναι. Αλλά δεν είναι μονομερές, και ο άνδρας, λέει, δεν εξουσιάζει το σώμα του, αλλά η γυναίκα. Συνεπώς, για να συνέλθουν ή να εγκρατευθούν, πρέπει να συμφωνήσουν. Αυτό είναι όλο. Αυτή είναι η θέση η Χριστιανική. Πρέπει να συμφωνήσουν. Ποιοι; Οι δυο. Δεν μπαίνει μέσα, ούτε η μάνα, ούτε ο πατέρας, ούτε ο Πνευματικός. Το βλέπετε; Καθαρά καθαρά. Οι δυο θα συμφωνήσουν!
Αν ο ένας εκ των δύο προχώρησε σε μια πνευματική ζωή, ο έτερος όχι, τότε σας ερωτώ, πώς πρέπει να γίνει; Ακούσατε, είναι πολύ απλό, μόνο που στην πράξη, δεν θέλουν να το καταλάβουν κάποιοι. Είναι πολύ απλό. Μπορεί να προκόβεις στην πνευματική ζωή όσο θέλεις, δικαίωμά σου. Κάνε νηστεία. Κάνε προσευχή. Κάνε μελέτη. Κάνε ό,τι θέλεις. Φρόντισε η ψυχή σου να βελτιώνεται κάθε μέρα και κάθε μέρα, περισσότερο και περισσότερο. Είναι δικό σου το σώμα και δική σου η ψυχή σε αυτά. Στο θέμα της σχέσεως με τον/την σύζυγο, εκεί δεν είναι δικό σου θέμα. Είναι το μόνο, που δεν είναι δικό σου θέμα. Συνεπώς, τι θα σε εμπόδιζε αδελφέ μου, – μη σας κάνει εντύπωση αυτό που λέω - να αναπτύξεις πνευματική ζωή, εάν ο σύντροφός σου, δεν θα ήθελε να έχετε εγκράτεια; Δεν το θέλει; Εσύ στον άλλον τομέα που σου ανήκει. Δεν μπορείς φερειπείν, να πεις στη γυναίκα σου, στον άντρα σου, να μη νηστεύει. Εκεί, ο καθένας έχει το πρόσωπό του. Μόνον, και αποκλειστικά μόνον, στην γενετησία σχέση ο ένας εξαρτάται από τον άλλον.Το καταλάβατε παρακαλώ; Αν θέλετε, θα παρακαλέσω μάλιστα με υπόμνημα, να διαβάσετε αυτά στο έβδομο κεφάλαιο της Α' προς Κορινθίους επιστολής για να τα καταλάβετε.
Θα μου πείτε όμως: «Μπορούμε να συνερχόμεθα περισσότερες φορές, διότι...» και τα λοιπά; Ναι. Γιατί; Διότι, μπορεί να υπάρξει κίνδυνος μοιχείας. Όταν ο ένας στερεί, το ρήμα είναι του Αποστόλου Παύλου «καί μὴ ἀποστερεῖτε ἀλλήλους» και προσέξτε, ο Παύλος ήτο άγαμος. Θα πει στο κεφάλαιο αυτό, προσέξτε με, εφτά φορές θα το πει αυτό, ότι θα επιθυμούσε οι αναγνώστες της επιστολής του, να ήταν σαν κι αυτόν, άγαμοι. Και αυτό είναι προς τιμήν πάλι, διότι, το πνεύμα του Θεού μιλάει, ανεξάρτητα ποιος μιλάει, αν είναι έγγαμος ή άγαμος. Όπως και εγώ σας το 'χω πει, αν ήμουν έγγαμος και είχα παρασπονδίες…,θα μπορούσατε να μου πείτε: «Παππούλη μου, επειδή δεν τα καταφέρνεις, γι' αυτό μας μιλάς έτσι». Όχι. Όχι. Αλλά διότι έτσι είναι.
Λοιπόν, «μὴ ἀποστερεῖτε ἀλλήλους» και είναι χαρακτηριστικό αυτό· είναι πολύ χαρακτηριστικό · «καὶ πάλιν ἐπὶ τὸ αὐτὸ συνέρχησθε». Τι λέγει; «Διὰ δὲ τὰς πορνείας ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα ἐχέτω, καὶ ἑκάστη τὸν ἴδιον ἄνδρα ἐχέτω» (Κορ. 7,2). Γιατί λέει «διά τάς πορνείας»; Ξέρετε ότι, πορνεία λέγεται η πράξις η προ του γάμου, και η οποία συνήθως δεν αποφέρει παιδιά. Διότι θέλει να πει εδώ ο Απόστολος Παύλος ότι οι πυκνότερες σχέσεις, πέραν της τεκνογονίας, είτε κάνει η γυναίκα παιδιά είτε δεν κάνει. Πέραν λοιπόν της τεκνογονίας, το – απαρέμφατο θα το πω - το «συνέρχεσθαι». Πέραν της τεκνογονίας. Και λέγει, σχολιάζοντας, για να μην πείτε ότι τα ερμηνεύω εγώ, εκεί στο μεγάλο υπόμνημα του Τρεμπέλα είναι αυτά, λέγει ο Ιερός Χρυσόστομος: «Είδες; Δεν είπε διά τάς τεκνογονίας, ‘’μὴ ἀποστερεῖτε ἀλλήλους’’, αλλά διά τας πορνείας», που σημαίνει σχέσεις πέραν της περιπτώσεως της τεκνογονίας.
Και πώς θα ρυθμίζεται αυτό; Από τους συζύγους. Και από τι θα εξαρτηθεί; Από την πνευματικότητά τους. Έτσι λοιπόν, εδώ που λέγει όριο ηλικίας, υπάρχουν άνθρωποι, θυμάμαι κάποτε ένας 65 χρόνων, προ πολλών-πολλών ετών, όταν του 'πα να κάνει μια εβδομάδα εγκράτεια, «Τι λες;», μου λέει, «Μια βδομάδα; Δεν αντέχω!». 65 χρονών. Και υπάρχουν νέοι άνθρωποι 20-25 χρονών, που βεβαίως κάνουν πολύ περισσότερο εγκράτεια. Δεν είναι λοιπόν θέμα παρά πρώτον, ιδιοσυγκρασίας. Ναι, πρέπει να αναγνωρίσουμε την ιδιοσυγκρασία του καθενός. Και δεύτερον, θέμα αγωγής του καθενός. Κατά πόσο αυτός πνευματικά ασκήθηκε, για να πετύχει κάτι. Και μάλιστα οι νέοι, οι οποίοι έμειναν εγκρατείς – έτσι πρέπει - μέχρι τον γάμο τους, δεν έπεσαν στην πορνεία, στην ανηθικότητα, – έτσι πρέπει, το ξαναλέγω, το λέει ο λόγος του Θεού - αυτοί, έχουνε μια αγωγή, να μπορούν να μείνουν περισσότερο εγκρατείς. Έχουνε μία αγωγή. Ας είναι. Εδώ θα έλεγα και ένα θαλάσσωμα που κάνουνε. Γιατί όταν παντρευτούν οι εγκρατείς νέοι, κάποτε νομίζουν ότι μέσα στον γάμο τα πάντα είναι ελεύθερα, και τότε παρουσιάζουν ένα φαινόμενο πολύ άσχημο για τον εαυτό τους. Εν τοιαύτη περιπτώσει, το αντιπαρέρχομαι. Συνεπώς, είναι θέμα, σας είπα, ιδιοσυγκρασίας και θέμα πνευματικής αγωγής. [...]
[…]Συντριπτικά μεγαλύτερο αριθμό από αυτό το χθεσινό που σας είπα όπου νέοι, νέοι, κάνουν μία παρατεταμένη εγκράτεια. Πολλές φορές ρωτάτε εσείς: «Καλέ», λέτε στην πλαϊνή σας και γνωστή σας, «πώς πήγες και κοινωνήσεις;». «Πήγα και κοινώνησα». «Καλά, δεν είσαι παντρεμένη;». Για να μην πω και το άλλο, εκείνο το φοβερό, το φοβερό, που είναι μανιχαϊστικό, που είναι του Μανιχαϊσμού τερτίπια. «Τον πρώτο χρόνο», λέει, «οι νεόνυμφοι δεν κοινωνούν»!. Τι πράγματα είναι αυτά; Το συνέρχεσθαι, είναι τόσο φοβερό, ώστε να εμποδιστούν να κοινωνήσουν; Μα αν είναι δυνατόν! Σας παρακαλώ, βγάλτε τέτοιες πλάνες. Και όπου τις συναντάτε αυτές τις πλάνες, να τις πολεμάτε. Βεβαίως θα κοινωνούν. Οι νεόνυμφοι θα κάνουν τρεις μέρες εγκράτεια και θα πηγαίνουν να κοινωνούν. Γιατί; Και κάθε Κυριακή ακόμη, κάνοντας αυτήν την εγκράτεια, θα πηγαίνουν να κοινωνούν.
Η εγκράτεια; Ωφελιμοτάτη. Σπουδαιοτάτη. Μας κρατά από τον ηδονισμό. Λέει ο Rene Biot, ένας Γάλλος γιατρός: «Όταν δεν υπάρχει μια εγκράτεια μέσα στο γάμο», προσέξτε με, από ιατρικής και ψυχολογικής πλευράς, «τότε, αποβαίνει ο ηδονισμός, αυτό το ακράτητο πράγμα πλέον, αποβαίνει το σαράκι του γάμου». Το ακούσατε καλά; Ο ηδονισμός είναι από ιατρικής και ψυχολογικής πλευράς, είναι το σαράκι του γάμου. Γρήγορα θα καταφάει τον γάμο. Πώς θα τον φάει; Διότι, αναζητώντας την ηδονή και ο ένας και ο άλλος, επειδή γρήγορα θα κορεστούν, θα χορτάσουν, θα αναζητήσουν την ηδονή πιο έξω από τον γάμο, και τότε όντως είναι σαράκι του γάμου ο ηδονισμός. Όταν λοιπόν υπάρχει μία εγκράτεια, και τι είναι η εγκράτεια; Είναι, ό,τι είναι τα χαλινάρια σε ένα άλογο ορμητικό. Υπάρχουν τα χαλινάρια αυτά και πουν οι νεόνυμφοι, ναι, ναι, οι νεόνυμφοι, ναι, πουν: «Θα κοινωνήσουμε». Ή, είναι Σαρακοστή, ή είναι Τετάρτη και Παρασκευή και εγκρατεύονται και μέσα στον γάμο τους με τον τρόπο αυτό, τότε ξέρετε; Ω, έξω από το ότι τηρούν τις εντολές του Θεού, δηλαδή οι εντολές που είναι του Αγίου Πνεύματος, ό,τι θεσπίζει η Εκκλησία είναι εντολές του Αγίου Πνεύματος, τότε θα έχουν μια αιωνία άνθηση του γάμου, μέχρι τα βαθιά τους γεράματα. Δεν θα έχει βαρεθεί ο ένας τον άλλον. Γιατί θα υπάρχει πάντα κάτι το συγκρατημένο, που θα δημιουργεί πάντοτε και θα τονίζει και θα τονώνει την αγάπη των συζύγων. Είναι λάθος αυτό; Ναι. Ναι. Έτσι είναι.
Υπάρχει όμως και ένα άλλο σημείο, αυτό πρότινος το άκουσα, όχι δια πρώτη φορά, είναι για το θέμα της εγκρατείας. Απαντώ και στο σημείο ότι οι νεόνυμφοι δύνανται να εγκρατεύονται και να κοινωνούν, σας το εξήγησα. Εδώ την απόφαση την παίρνουν μόνοι τους ή κατόπιν αδείας του πνευματικού; Το αναφέρουν στον πνευματικό τους. Προσέξτε τι είπα: «το αναφέρουν», να είναι ενήμερος ο πνευματικός. Ο πνευματικός ποτέ δεν θα επιβάλει να υπάρχει εγκράτεια και δη κάποτε ισόβιος. Ποτέ. Ο πνευματικός που θα έκανε αυτό, πως να το πω, θα 'θελε κρέμασμα. Θα 'θελε κρέμασμα! Είναι φοβερό! Είναι έξω από την αληθινή γνώση των πραγμάτων, είναι έξω από τον ρεαλισμό των πραγμάτων, είναι… είναι αχαρακτήριστο! Το λένε στον πνευματικό. Μπορεί ο πνευματικός να τους βοηθάει, να τους τονώνει στο σημείο αυτό. Μάλιστα, πολύ ωραία, αλλά σας είπα δεν επεμβαίνει, τέταρτη φορά το λέω, δεν επεμβαίνει ο πνευματικός, σε τι θα αποφασίσουν οι σύζυγοι. Θα το πουν μόνο στον πνευματικό τους.
Βέβαια, υπάρχει η εξής περίπτωση, η απονενοημένη, να υποσχεθούν στον Θεό ισοβία εγκράτεια. Αυτό είναι απονενοημένο. Ξέρετε τι θα πει απονενοημένο; Κάνεις κάτι που είναι έξω από την λογική. Όπως ακριβώς πας να αυτοκτονήσεις. Πώς το λέμε; Έκανε διάβημα απονενοημένο, άμυαλο δηλαδή. Διότι πώς μπορείς εσύ να καθορίσεις, όσο ζεις με τον άντρα σου ή τη γυναίκα σου και να ορίζεις και να τάζεις εγκράτεια ισοβία; Πώς μπορείς αυτό να το κάνεις; Το συναντούμε καμιά φορά αυτό, το συναντούμε, αλλά είναι απονενοημένο. Το θέμα της εγκρατείας, είτε μερικής, κατά διαστήματα, είτε ακόμα περισσότερο, ισοβίου, ποτέ δεν γίνεται αντικείμενο τάματος. Θα το πω άλλη μια φορά, αν δεν τ' άκουσε εκείνη η κυρία στη γωνιά και εκείνος ο κύριος στην άλλη γωνιά. Δεν γίνεται αντικείμενο τάματος! Τάξε ένα κερί, τάξε δεν ξέρω τι... αυτό δεν μπορείς να το τάξεις. Και όταν έρθουν και μου πουν: «Ξέρετε, τάξαμε…». Τάξατε;! Ή: «Αποφασίσαμε να μένουμε εγκρατείς». Ναι, προσέξτε, δεν θα το τάξετε. Διότι κάποια στιγμή, άνθρωποι δεν είμεθα; Σάρκα δεν φοράμε; Κόκκαλα δεν έχουμε; Νεύρα δεν έχουμε; Να χαλάσει αυτό. Γιατί θα πρέπει να είμεθα παραβάται; Παραβάται του τάματος; Τίποτα! Πολλές φορές λέμε: «Χαλάσαμε την εγκράτεια». Καλά, ακούστε τι είπα; Καλά. Τίποτε άλλο. Απολύτως τίποτε άλλο. Και λέω: «Ε, αν θέλετε ξαναρχίστε», τίποτε άλλο. Από σας πολλοί που με ακούτε, τα έχω πει και προσωπικά, και ελπίζω να με δικαιώνετε. Τώρα τα λέμε να ακουστούν από όλους.
Εκείνο το περίεργο πράγμα που άκουσα είναι το εξής. Κάποιοι, και μάλιστα σε κάποια προχωρημένη λίγο ηλικία, τόση, που μπορούσαν ακόμη να κάνουν παιδιά, αλλά, είχανε σκεφτεί να κάνουν εγκράτεια και έτσι να μην κάνουν και παιδιά, γιατί υπήρχε ακόμη περιθώριο τεκνογονίας. Το είπανε στον Πνευματικό και εκείνος τους είπε: «Δεν θα σας αφήσω να κοινωνήσετε, επειδή δεν θα τεκνογονείτε». Μα, παππούλη μου, εδώ κάνουν εγκράτεια, και η εγκράτεια είναι αρετή. Το ακούσατε; Είναι αρετή. Το συνέρχεσθαι, αν το θέλετε, με την ευκαιρία να σας το πω, δεν είναι αμαρτία, δεν είναι αμαρτία, αλλά είναι το ύστερον θέλημα του Θεού. Γιατί; Διότι ο Θεός, έκανε τον γάμο – ως Θεός εγνώριζε, είναι έξω από τον χρόνο, γνώριζε ότι θα έπεφτε ο άνθρωπος - για να μην χαθεί το ανθρώπινο είδος. Έκανε εκ των προτέρων άρσεν και θήλυ, ενώ το πρώτο θέλημα του Θεού ήτο αυτό, η αγαμία, η παρθενία. Απόδειξη; Απόδειξη; Ότι μετά την ανάσταση των νεκρών, θα υποχωρήσει και θα φύγει το ύστερον θέλημα του Θεού και θα επικρατήσει το πρότερον θέλημα του Θεού, που θα είναι η παρθενία. Γι' αυτό ο Κύριος είπε, σαφώς: «Στη Βασιλεία του Θεού δεν θα υπάρχει ο γάμος». Δεν υπάρχει ο γάμος. Ώστε λοιπόν, είναι το ύστερον θέλημα του Θεού ο γάμος. Γι' αυτό και ο Κύριος κλήθηκε και πήγε στον γάμο στην Κανά. Ευλογήθηκε και το ύστερον θέλημα. Όπως ευλογήθηκε και η κρεοφαγία. Το πρώτον θέλημα του Θεού δεν ήταν η κρεοφαγία για τους ανθρώπους. Διαβάστε, αλλά προσεκτικά όμως την Αγία Γραφή, θα το βρείτε. Μετά τον Νώε, τον κατακλυσμό, ο Θεός ευλογεί και την βρώση του κρέατος. Αλλά τι είναι; Ύστερον θέλημα του Θεού. Συνεπώς, το να εγκρατεύονται οι σύζυγοι, είναι αρετή. Γιατί, έστω και κατά περιόδους, έστω και ισοβίως, στον παρόντα κόσμο, έστω και μέσα στο σχήμα του γάμου, έστω, μ' όλα αυτά, γίνεται μία πρόγευση της Βασιλείας του Θεού, που είναι το πρότερον θέλημα του Θεού. Γι' αυτό είναι αρετή.
Αν ερωτήσετε: «Γιατί ο Χριστός γεννήθηκε από Παρθένον;», θα σας απαντούσα: «Διότι ο γάμος είναι σχήμα μεταπτωτικό», και η Παναγία δεν είχε το προπατορικό αμάρτημα. Δεύτερον. Αν ρωτήσετε «γιατί ο Χριστός δεν παντρεύτηκε;». Οι προφήται ξέρετε, όλοι είχανε παντρευτεί, όλοι, πλην του Προφήτη Ηλία και του Προφήτου Ελισσαίου και, αν θέλετε, και του Ιωάννου του Προδρόμου, ο οποίος είναι στο μεταίχμιον της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Όλοι οι άλλοι ήσαν έγγαμοι, όπως και ο Μωυσής και ο Ησαΐας και ο Ιεζεκιήλ και ο Ιερεμίας και λοιπά. Στον Δανιήλ δεν αναφέρεται γάμος, δεν αναφέρεται ότι είχε σύζυγον, πιθανώς ήτο και αυτός άγαμος. Πιθανώς.
Προσέξτε λοιπόν διότι στην Βασιλεία του Θεού δεν θα υπάρχει ο γάμος, και ο Χριστός, ο Θεός Λόγος που έγινε άνθρωπος, είναι φορέας της Βασιλείας του Θεού. Γι' αυτό ο Ίδιος δεν είναι έγγαμος. Δεν απαγορεύει όμως τον γάμο στους μαθητάς Του. Ο Ιωάννης είναι άγαμος, ο Πέτρος είναι έγγαμος και τον διαλέγει ως έγγαμο, δεν παντρεύτηκε μετά που κλήθηκε από τον Χριστό, ήδη ήταν παντρεμένος. Μη νομίσετε δηλαδή, μη λέτε ότι είμαι έγγαμος και δεν θα σωθώ.
Κάποτε παλιά – δεν ξέρω αν ζει αυτή η γυναίκα - εκεί στην γειτονιά μου, ήταν ένα μανάβικο-μπακάλικο και πήγαινα και ψώνιζα, όταν πρωτόρθα στη Λάρισα, εδώ και 30 χρόνια. Μια φορά εκεί που ψώνιζα, διάλεγα κάτι φρούτα, "Αχ», μου λέει, «πόσο ευτυχείς είσαστε εσείς… λέω γιατί;». «Διότι εσείς θα σωθείτε που είσαστε άγαμοι, εμείς οι παντρεμένοι δεν θα σωθούμε...». Και ποιος σας είπε ότι δεν θα σωθείτε; Ποιος σας το είπε; Βγήκα από τα ρούχα μου άμα το άκουσα αυτό! Να βγούμε απ' αυτές τις πλάνες.
Λοιπόν, είναι αρετή εάν παντρευτείς και από συμφώνου μετέρχεσαι την εγκράτεια. Ο παππούλης εκείνος που είπε «Δεν σας αφήνω να κοινωνήσετε γιατί δεν κάνετε παιδιά», εθεώρησε ότι ο κύριος σκοπός του γάμου είναι η τεκνογονία. Εκεί την έπαθε. Ενώ είναι ο τρίτος σκοπός του γάμου. Ο πρώτος είναι η αλληλοβοήθεια δια την θέωση. Εκείνο που είπε ο Θεός δια τον Αδάμ. «Ποιήσωμεν αὐτῷ βοηθὸν κατ᾿ αὐτόν». Αυτό, το «κατ᾿ αὐτόν» σημαίνει, που να είναι όμοιος, να είναι άνθρωπος δηλαδή. Γιατί μπορούσε να κάνει ένα ζώο, ένα πίθηκο, που να εξυπηρετεί τον Αδάμ. «Κατ᾿ αὐτόν» θα πει: «όμοιος με τον Αδάμ». Συνεπώς άνθρωπος. Και λέει: «να τον κάνουμε να είναι βοηθός». Σε τι; Στο να σωθούν και να θεωθούν. Ο πρώτος σκοπός του γάμου.
Επειδή είμεθα μεταπτωτικοί, δεύτερος σκοπός είναι, όπως λέγεται, η κατασίγασις της ορμής της γενετησίου, για να μην πέσει κανείς εις την πορνεία. Γι' αυτό ήτανε φροντίδα μεγάλη του Ιερού Χρυσοστόμου, να παντρεύει τους νέους μικρούς, και μάλιστα λέγει και προ της στρατείας, το λέει ο ίδιος, για να μην πέσουν στην πορνεία. Αλλά οι συνθήκες από τότε μέχρι σήμερα είναι πολύ-πολύ διαφορετικές. Ένα παιδί σήμερα έχει σπουδές, έχει στρατιωτικό, έχει.. έχει.. έχει.. Δεν μπορεί να παντρευτεί 18 χρονών. Ο παππούς μου, σας το 'χω ξαναπεί, ο παππούς μου από την μητέρα μου, παντρεύτηκε δεκαοχτώ χρονών και η γιαγιά μου δεκατεσσάρων, σας το ’χω πει, και έκαναν δέκα παιδιά. Και όπως είπε ο ίδιος, όταν η μητέρα μου του είπε- χήρος 30 χρόνια- (είναι μια ωραία απορία για την χηρεία, από πέρυσι δεν απήντησα, θα απαντήσω και σ’ αυτήν, ελπίζω προσεχώς, αν θέλει ο Θεός, ωραία απορία είναι), και ο παππούς μου, σας το’ χω ξαναπεί, το ‘χετε ακούσει, το ΄χω πει σε ομιλία, όταν χρειάστηκε να του βάλει κλύσμα η μητέρα μου. Έμενε στο χωριό. Μια φορά εγώ τον έχω δει τον παππού μου, ένα καλοκαίρι προπολεμικώς, δεν τον ξαναείδα, μια φορά μόνο. Και του λέει, ήμουνα μπροστά και τ' άκουσα: «Πατέρα να σου κάνω να σου κάνω ένα κλύσμα», ήτανε δυσκοίλιος, και εκείνος είπε, επί λέξει, επί λέξει, το θυμάμαι γιατί με εντυπωσίασε, ήμουνα κάτω των δέκα ετών: «Πα - πα παιδάκι μου, δεν με είδε η γυναίκα μου, θα με δει η κόρη μου;»· και ο παππούς έκανε δέκα παιδιά.
Γιατί; Διότι εκείνο που συνιστώ πολλές φορές εις τους συζύγους, βάλτε μία επιγραφή εκεί στην κρεβατοκάμαρά σας, εκείνο του Αποστόλου Παύλου που λέγει: «Ἡ ἀγάπη οὐκ ἀσχημονεῖ», δεν κάνει άσχημα πράγματα. Και αυτά τα άσχημα πράγματα είναι ό,τι είναι. Παρά φύσιν καταστάσεις… Εξ ου και η απορία: «Μπορούμε να έχουμε τις εικόνες μέσα στην κρεβατοκάμαρά μας;».Δηλαδή, δεν θα σας βλέπει ο Θεός, η Παναγία, οι Άγιοι, αν είναι στον διάδρομο του σπιτιού σας οι εικόνες; Δεν είναι στρουθοκαμηλισμός; Που χώνει η στρουθοκάμηλος το κεφάλι μέσα στην άμμο, κλείνει τα μάτια και νομίζει ότι τώρα δεν τη βλέπει κανένας; Τι πράγματα είναι αυτά; Τι πράγματα είναι; Ή, είναι αμαρτωλός ο γάμος; Καθόλου δεν είναι αμαρτωλός ο γάμος. Κρείττον, όμως, η παρθενία. Είναι ανωτέρα, γιατί είναι αρετή. Και διότι τοποθετείται στο πρότερον θέλημα του Θεού. Ο γάμος στο ύστερον θέλημα του Θεού. Ωστόσο και το ένα και το άλλο, είναι ευλογημένα. Και από το ένα και από το άλλο, θα σωθούμε, δεν τίθεται θέμα.
Και, αν θέλετε, επειδή αυτός ο πνευματικός νόμιζε ότι είναι πρώτον πράγμα η τεκνογονία, γι' αυτό είπε «Δεν θα σας αφήσω να κοινωνήσετε για καιρό», διότι εξέλαβε την εγκράτεια ως παρεμπόδιση συλλήψεως. Μα άνθρωπέ μου, το πόσα παιδιά θα κάνουν, είναι δικό τους θέμα, δεν είναι δικό σου. Και ύστερα, μετέρχονται την εγκράτεια, και τους στερείς την Θεία Κοινωνία; Δεν είναι μεγίστη, υψίστη αδικία;
Αγαπητοί μου, αυτά είχα να σας πω, σε αυτές τις τρεις, κάπως, απορίες. Και δεν ξέρω, αν κατάφερα να μπορέσω να απαντήσω, δεν ξέρω… Ό, τι ακούσατε, μην το παραποιήσετε, θα παρακαλέσω πολύ! Αν κάποιοι, εγώ δεν γράφω τίποτα εδώ, αν κάποιοι γράφουν και σας ενδιαφέρει το θέμα, ζητήσατε μια κασέτα να το ξανακούσετε το θέμα αυτό, εάν θέλετε. Ευχαριστώ βέβαια δια την απορία αυτή, γι' αυτές τις απορίες, ήτανε πολύ ενδιαφέρουσες και εύχομαι, έτσι κάπως να κινούμεθα στην πνευματική μας ζωή. Ο Κύριος να σας ευλογεί!
184η ομιλία στην κατηγορία
« Απαντήσεις Αποριών ».
Όλες οι ομιλίες της κατηγορίας
" Απαντήσεις Αποριών " εδώ ↓.
Απομαγνητοφώνηση :
Επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος.
__⬇️Playlist "Ασπάλαθου".⬇️__
