Η ψαλμωδία
είναι προσευχή και μέσα στον ορθόδοξο ναό διαφυλάσσεται η κατανυκτική
ατμόσφαιρα και ανυψώνεται ο νους και η καρδιά προς το Θεό. Μέσα στο ναό, στο
λιβάνι, στο γονάτισμα, την υπερβατικότητα, την συντριβή και την ταπείνωση και
κάτω από τον απαλό ήχο της ψαλμωδίας, η ψυχή απαλλάσσεται από τον φόβο, την
αυταρέσκεια, την επιτήδευση και από το βάρος της αμαρτίας. Και αυτό
επιτυγχάνεται με την απαλότητα της φωνής και όχι με θορυβώδη μουσικούς ήχους,
ξεφωνητά, κούφια λόγια, άτακτες φωνές και γρυλίσματα και τούτο γιατί ο αμαρτωλός
δεν σώζεται με την ομορφιά της ψαλμωδίας, αλλά με το φόβο στο Θεό. Η ψαλμωδία
είναι μια θυσία στο Θεό όπου τα χείλη αισθάνονται αγαλλίαση και η ψυχή λύτρωση.
Μοναδικός σκοπός της ψαλμωδίας είναι να υποβοηθήσει το λαό του Θεού να
οικειοποιηθεί την αλήθεια του Χριστού, γι’ αυτό και τους πρώτους αιώνες ο
πιστός λαός παρακολουθούσε στους ναούς με χαμηλή φωνή τους ύμνους.
Κατά τον Μ.
Βασίλειο η εκκλησιαστική ψαλμωδία είναι πρώτιστα πνευματική πράξη, αφού
σχολιάζοντας το ψαλμόν 29, 5 «φύλαττε το Κυρίω οι όσιοι αυτού» παρατηρεί: «Δεν
υμνολογεί τον Κύριον αυτός που με το στόμα προσφέρει τα λόγια του ψαλμού. Τον
υμνολογούν όσοι ψάλλουν με καθαρή καρδιά, έχουν άγια ζωή και σέβονται τη
δικαιοσύνη του Θεού…» (Μ. Βασιλείου, εις ψαλμούς 3 PG, 312 C). Αυτός είναι και ο υπεύθυνος ρόλος
των λειτουργικών παραγόντων της Εκκλησίας. Οι ιερείς και οι ιεροψάλτες
εκπροσωπούν το λαό εις τα «εν τω ναώ τελούμενα», θεωρούνται αναπόσπαστα μέλη
της λειτουργικής πράξης και σημαντικοί παράγοντες της ομαλής διεξαγωγής της
Θείας Λειτουργίας. Η καθαρότητα του βίου, η ευσέβεια, η συναίσθηση της ευθύνης
απέναντι στην ιερή αποστολή, η προσευχητική και κατανυκτική διάθεση σε
συνδυασμό με το μεράκι και την καλή φωνή πρέπει να είναι τα βασικά προσόντα και
εφόδια των ιερέων και ιεροψαλτών για να καταστούν άξιοι της αποστολής τους.
Γιατί εάν ο ιεροψάλτης δεν συγκλονίζεται από τα τροπάρια του Πάθους και της
Ανάστασης του Χριστού, τότε δεν είναι σε θέση να κάνει και τους πιστούς να
βιώσουν ανάλογα συναισθήματα. Τότε απλώς επιδεικνύει τις φωνητικές του και
τεχνικές ικανότητες και γίνεται «εκκλησιαστικός τραγουδιστής» και όχι εργαλείο
προσευχής και κατάνυξης στη ζωή της εκκλησίας, αφού η μουσική της πρώτα και
πριν απ’ όλα είναι προσευχή και έπειτα τέχνη. Στην εποχή μας αλλά και σε κάθε
εποχή η Εκκλησία με τις λειτουργικές της τέχνες και την προσευχή μπορεί να
εκπληρώσει τον προορισμό που είναι η σωτηρία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος και με τα
μάτια (ορθόδοξη Βυζαντινή αγιογραφία) και με τα αυτιά (τροπάρια της υμνογραφίας
– Βυζαντινή μουσική), αλλά και με την όσφρησή του ακόμα (μύρο, λιβάνι, αγνό
κερί) αισθάνεται με τις πνευματικές του αισθήσεις μια έλξη προς το Θεό. Αυτό
είναι και το μέγα μυστήριο στις λειτουργικές τέχνες της Εκκλησίας μας, «που
όποιος δεν το έχει δοκιμάσει, δεν πρόκειται να πεισθεί πως είναι ασύγκριτα
υψηλότερες αυτές οι ιερές τέχνες από τις άλλες τις κοσμικές και πως μονάχα
αυτές μπορούν μέσα στον αγιασμένο χώρο της Εκκλησίας να μας βοηθήσουν να βρούμε
τη σωτηρία μας, το δρόμο τον ενδεδειγμένο της επιστροφής» (Π.Β. Πάσχος, «Έρως
Ορθοδοξίας»). Κλείνοντας παραθέτουμε ένα χαρακτηριστικό κείμενο του Μ.
Βασιλείου – ανάμεσα από πολλά πατερικά κείμενα – το οποίο σε ελεύθερη μετάφραση
έχει ως εξής: «Επειδή το Άγιο Πνεύμα γνωρίζει πως το γένος των ανθρώπων δύσκολα
παιδαγωγείται στην αρετή και ότι εξ αιτίας της τάσης που έχουμε προς την ηδονή
παραμελούμε πολύ τη σωστή ζωή, τι κάνει; Ανέμιξε την ευχαρίστηση που προέρχεται
από τη μελωδία με τη διδασκαλία, ώστε να επηρεαζόμαστε, χωρίς να το
καταλαβαίνουμε, από τη θελτικότητα του ακροάματος. Όπως δηλαδή ο πεπειραμένος
ιατρός, ο οποίος τα πιο μικρά φάρμακα τα δίνει στους δύσκολους ασθενείς,
αλείφοντας πολλές φορές το ποτήρι του φαρμάκου με το μέλι. Γι’ αυτό επινοήθηκαν
για χάρη μας οι αρμονικές μελωδίες των ψαλμών, ώστε όσοι είναι στην ηλικία
γενικά ανώριμοι, φαινομενικά ψάλλουν, ενώ στην πραγματικότητα εκπαιδεύουν τις
ψυχές τους» (Μ. Βασιλείου εις 1. Ψαλμούς 1 PG, 217 C).
* Ο Γεώργιος Ν. Ξενόφος, είναι πρώην Στέλεχος
“ΥΠ.ΕΘ.Α.”, Λογοτέχνης, Λαογράφος και Συγγραφέας.
